ԼԵՒՈՆ ՏԵՐ‑ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ. ՆԱԽԸՆՏՐԱԿԱՆ ԾՐԱԳԻՐ ԿԱՄ ՀԱՆԴԱՐՏ ԽՈՀԵՐ

Նախընտրական ծրագրերը, մանավանդ ետխորհրդային տարածքի երկրներում, ունեն իրենց ստանդարտկառուցվածքն ու բովանդակությունը, որոշ առումով նմանվելով պաշտոնական հրովարտակների։ Դրանք,որպես կանոն, ընդգրկում են հասարակական, քաղաքական, տնտեսական բնագա­վառներին վերաբերողայն միջոցառումների եւ վերափոխումների կատալոգը, որոնք խոստանում է իրականացնել ընտրողներիքվեն հայցող ցանկացած թեկ­նածու։ Նախընտրական ծրագրերի շարադրանքում, սովորա­բար,տիրա­պետող դիրք է զբաղեցնում ամենազոր անորոշ դերբայը՝ «ավելացնել», «բարձ­րացնել», «զարկ տալ», «էլ ավելի զարգացնել», «ամրապնդել», «ընդլայնել», «խո­րացնել», «հոգ տանել», «ուշադրություն դարձնել», «հետեւողական պայ­քար մղել», «արմատախիլ անել» եւ այլն։ Սակայն այդ դերբայները որքան ան­որոշ ենձեւով, այնքան էլ՝ դժբախտաբար, բովանդակությամբ։ Այդ է պատճա­ռը, որ հասարակ ընտրողներն,ընդհանրապես, ի վիճակի չեն ոչ միայն խո­րամուխ լինել բազմազան ծրագրերի մանրամասների մեջ, այլեւընկալել թե­կուզ նրանց էական տարբերությունները։ Հետեւաբար, նրանց համար ավելի առաջնային ենդառնում թեկնածուների անձնական հատկանիշները՝ կենսա­գրու­թյունը, խարիզման, բարոյականնկարագիրը, մասնագիտական ունակու­թյունները, փորձը եւ այլն։ Իսկ երբեմն նույնիսկ սրանք էլ ավելորդեն. բա­վական է արտաքին տեսքը, հմայքը, պերճախոսությունը։

Նախընտրական ծրագրերի մյուս պարտադիր ատրիբուտը կամ բնորոշ կողմը ամբոխահաճության՝պոպուլիզմի առատությունն է։ Մեկը մյուսից առաջ ընկնելով, թեկնածուները, սովորաբար, մրցում են իրարհետ, թե ով ավելի շատ եւ գեղեցիկ խոստումներ կտա ժողովրդին, բոլորովին հոգ չտա­նելով այն մասին, թեորքան իրատեսական, հիմնավորված կամ իրակա­նա­նալի են այդ խոստումները։ Նպատակը կարճատեւէֆեկտ ստանալն ու ընտ­րությունները շահելն է, փույթ չէ, թե տրված խոստումները հետագայում չենկատարվի եւ իրենք, եթե ամոթի զգացումը դեռեւս չեն կորցրել, կարմրելու առիթներ կունենան։Պոպուլիստական խաբկանքը կամ հիպնոսը, բազմիցս փոր­ձարկված ու արժեզրկված լինելով հանդերձ,ամենուրեք՝ նույնիսկ աշ­խար­հի ամենազարգացած երկրներում, շարունակում է մնալ հասարա­կու­թյանզարգացման ամենավտանգավոր չարիքներից կամ խոչընդոտներից մե­կը։ Հակառակ դրան,հիասթափվելով մի պոպուլիստից, ժողովուրդն ամեն անգամ ընկնում է հերթական պոպուլիստի գիրկը՝ամենեւին դաս չքաղելով իր նախորդ հուսախաբություններից։ Արտաքուստ անմեղ թվացող այդմոլո­րու­թյունն իրականում փակում է իրատես, պատասխանատու եւ պրագմա­տիկ մարդկանց մուտքըքաղաքականություն։ Պետության կյանքում դա հանգեցնում է քաղաքական, տնտեսական, սոցիալականամենեւին ոչ պար­տա­դիր վերիվարումների, վերջին հաշվով, դանդաղեցնելով հասարակությանզարգացման բնականոն ընթացքը։

Հավատացած եղեք, որ, անկախ մանրամասներից, թե՛ անորոշ դեր­բայ­ների օգտագործման հակումով, թե՛պոպուլիստական խոստումների առա­տու­թյամբ, ընթացիկ ընտրարշավին մասնակցող թեկնածուներինախընտրա­կան ծրագրերն իրարից էականորեն չեն տարբերվելու։ Մինչդեռ ես, շեղվելով ընդհանուր ստանդարտից եւ քարացած ավանդույթից, պիտի փորձեմ ժո­ղովրդի հետ խոսել պարզ, մատչելի,մարդկային լեզվով, ամենեւին չհավակ­նե­լով նորարարի կամ վերին ատյանի ճշմարտություններ հրապարակողի դերի։

«Կորուսյալ դրախտի» հուշը
Մեկնելով ներկա անմխիթար իրականությունից, մեր հասարակությանը գրեթե միլտոնյան «կորուսյալդրախտ» է թվում ոչ հեռավոր անցյալը, եւ որքան էլ ցավալի է, այդ զգացողության մեջ ճշմարտության որոշհատիկ կա։ Չնայած վերջին հարյուր տարիների ընթացքում հայ ժողովրդի կրած բազում տառապանքներինու փորձություններին՝ եղեռն, գաղթ, հայրենիքի կորուստ, հեղափոխություն, քաղաքացիական պատերազմ,կոլեկտիվացում, սով, ստա­լին­յան տեռոր, համաշխարհային պատերազմ եւ այլն, այնուամենայնիվան­ժխտե­լի է, որ այդ ժամանակամիջոցում մեր երկիրն ապրել է նաեւ ազգային իղձերի իրականացման,ապահովության, խաղաղության եւ բարօրության երկարատեւ տարիներ։

Ազգային իղձերի իրականացում ասելով, ես նկատի ունեմ, նախեւառաջ, Հայաստանի առաջինհանրապետության ստեղծումը եւ նրա շուրջ երեքամյա գոյությունը։ Մեզ չվիճակվեց, Լեհաստանի եւՖինլանդիայի նման, մեկան­գամ­ընդմիշտ ազատագրվել Ռուսական կայսրությունից, կամ արժանանալթեկուզ Բալթյան երկրների բախտին, որոնց անկախությունը տեւեց քսան տա­րի, ինչը միանգամայնբավարար էր ազգային-ժողովրդավարական ոգով մի ամբողջ սերունդ դաստիարակելու եւպետականության կայուն ավանդույթ­ներ ձեւավորելու համար։ Բալթյան ժողովուրդների տարբերությունըԽորհրդա­յին Միության մյուս ժողովուրդներից, ինչպես նաեւ պետականության կերտ­ման ճանապարհիննրանց արձանագրած այսօրվա նվաճումները, պետք է բա­ցատրել, առաջին հերթին, հենց այդհանգամանքով։ Ինչեւէ, առաջին հան­րապետությունը, այդուհանդերձ, վճռորոշ դեր խաղաց հայ ժողովրդիքաղա­քական կյանքում, որովհետեւ եթե այն գոյություն չունենար, ապա գոյություն չէր ունենա նաեւԽորհրդային Հայաստանը, իսկ վերջին հաշվով, նաեւ ներ­կայիս անկախ Հայաստանի Հանրապետությունը։Համենայն դեպս, վերջին 90 տա­րիների կտրվածքով, մենք գործ ունենք եթե ոչ լիարժեք պետականշարու­նակականության, ապա առնվազն որոշակի ինքնիշխանության ժառանգա­կա­նության փաստի հետ,որի պատմական արժեքը դժվար է գերագնահատել։

Ապահովության եւ խաղաղության իմաստով Խորհրդային իշխանության տարիները եղան հայ ժողովրդի3000-ամյա պատմության, թերեւս, ամենա­հազ­վագյուտ ժամանակաշրջաններից մեկը։ Թեեւքաղաքացիական պատե­րազ­մը (1921 թ.), կոլեկտիվացումն ու սովը (1928–1933 թթ.), ստալինյան տե­ռորը(1937–1938 թթ.) շատ կյանքեր խլեցին ու բազմահազար ընտանիքներ դժբախտացրին, իսկ համաշխարհայինպատերազմը (1941–1945 թթ.), դրա հետ մեկտեղ, ունեցավ նաեւ լուրջ դեմոգրաֆիական հետեւանքներ,այնու­ամե­նայնիվ, փաստ է, որ վերջին 90 տարիների ընթացքում թշնամին ոտք չի դրել ներկաՀայաստանի հողին։ Բավական է թեկուզ նշել, որ եւրոպական համարյա ոչ մի երկիր չի կարողացելխուսափել նման ողբերգությունից։

Ինչ վերաբերում է բարօրությանը, ապա Հայաստանի քաղաքացիների միջին եւ ավագ սերունդը դրա տակհասկանում է 1960–1970-ական թվա­կան­ների կյանքը, երբ քիչ թե շատ ապահովված էր բնակչությաննվազագույն կեն­սամակարդակը, զբաղվածության խնդիր գոյություն չուներ, մարդիկ ստանում էին թեեւցածր, բայց կայուն եւ երաշխավորված աշխատավարձ, օգտվում ձրի կրթությունից եւառողջապահությունից, մտահոգ չէին վաղվա օրվա նկատ­մամբ եւ այլն։ Թեեւ ավտոմեքենան, ամառանոցը,սեփական առանձնատունը, արտասահմանյան հագուստն ու կահույքը դեռեւս ճոխություն էին դիտվում,սակայն հեռուստացույցը, սառնարանը եւ լվացքի մեքենան արդեն լայնորեն մտել էին կենցաղ։ Որոշակիառումով բավարարված էր նաեւ հայ ժողովրդի ազգային հպարտությունը՝ շնորհիվ աշխարհաճանաչ հայգիտնականների, զո­րավարների, գրողների, արվեստի գործիչների, մարզիկների նվաճումների։ ՎիկտորՀամբարձումյանի, Աբրահամ Ալիխանովի, Նորայր Սիսակյանի, Աբել Աղանբեգյանի, ՀովհաննեսԲաղրամյանի, Համազասպ Բաբաջանյանի, Հով­հան­նես Իսակովի, Մարտիրոս Սարյանի, ԱրամԽաչատրյանի, Օհան Դուր­յանի, Առնո Բաբաջանյանի, Էդվարդ Միրզոյանի, Ալեքսանդր Հարու­թյուն­յա­նի,Ավետ Տերտերյանի, Հրանտ Մաթեւոսյանի, Սերգեյ Փարաջանովի, Արտավազդ Փելեշյանի միութենական եւմիջազ­գա­յին համբավը, ինչպես նաեւ Տիգրան Պետրոսյանի, Յուրի Վարդանյանի, «Արա­րատ»ֆուտբոլային ակումբի հաջողությունները ուրախության անսպառ աղբյուր էին հանդիսանում հայ ժողովրդիհամար, միաժամանակ շոյելով նրա հայրենասիրական զգացումներն ու ազգային արժանապատվությունը։Մի խոսքով, ստեղծված էր հարմարավետության (կոմֆորտի) ինչ-որ մի մթնո­լորտ, որը, ներկայիսհամեմատ, եթե ոչ իսկ «կորուսյալ դրախտ», ապա գոնե քաղցր հուշեր արթնացնող ժամանակ պիտի մնա իմեւ ավելի ավագ սերնդի մարդկանց համար։ Չպետք է անտեսել նաեւ հոգեբանական մի գործոն. մար­դիկհակված են պատանեկության եւ երիտասարդության տարիները համա­րել իրենց կյանքի լավագույնշրջանը։ Եւ քանի որ իմ նշած սերնդի պատա­նեկությունը եւ երիտասարդությունը համընկնում են հենց 60–70-ական թվա­կաններին, ապա պատահական չէ, որ այդ շրջանը մինչեւ այժմ Հայաստանում որոշակիկարոտախտ է առաջացնում։

Հետո, 1970-ական թթ. կեսերից, եկան, այսպես կոչված, լճացման տարի­ները։ Սպառազինություններիմրցավազքի, նավթի գների անկման եւ հա­մա­կարգային բնույթի արատների հետեւանքով ԽորհրդայինՄիությունն ընկավ խոր ճգնաժամի մեջ։ Սկսեցին գոյանալ անվերջ հերթերը, ահռելի չափերի հասավապրանքների դեֆիցիտը, դատարկվեցին խանութների դարակներն ու ցուցափեղկերը, հայտնվեցին մսի,կարագի, սուրճի, շաքարի, բրնձի կտրոննե­րը եւ այլն։ Ո՛չ Անդրոպովի կիրառած խիստ վարչականմիջոցները, ո՛չ էլ Գոր­բա­չովի տնտեսական բարեփոխումներն ի վիճակի չեղան կասեցնել Խորհրդա­յինՄիության գահավիժումը, եւ կայսրությունը, հանրապետություններում առա­ջացած ժողովրդավարականշարժումների հարվածների տակ, կործանվեց, ընդ որում, ոչ միայն քաղաքականապես, այլեւ տնտեսապես։Ի դեպ, խորհրդային տնտեսության քայքայումն սկսվել էր կայսրության փլուզումից էլ առաջ։ 1988–1991թվականներին արդեն իսկ լրջագույն խնդիրներ էին ծագել ձեռ­նար­կությունների փոխադարձպարտավորությունների կատարման, հումքի, պա­հես­տամասերի, կոմպլեկտավորող սարքերիմատակարարման բնագավառ­նե­րում, ձեռնարկությունների միջեւ կուտակվել էին հսկայականփոխադարձ պարտքեր, բյուջեի տարեկան ճեղքվածքը կազմում էր 400–500 միլիարդ ռուբ­լի, լիովինսպառվել էին պետության ոսկու պահուստները, սառեցվել էին խնայբանկերում տեղադրված ավանդները,դոլարի համեմատ ռուբլին արժե­զրկվել էր մոտ հիսուն անգամ, սկսվել էր օր-օրի սաստկացող սղաճը, որըշուտով պիտի հասներ ահռելի չափերի եւ այլն։

Գերկենտրոնացած, անխզելիորեն փոխկապակցված եւ աշխարհից մե­կու­սացած խորհրդայինտնտեսական համակարգի փլուզումը չէր կարող չհան­գեցնել արդյունաբերության անխուսափելիվախճանի, ինչն այս կամ այն չափով տեղի ունեցավ Միության բոլոր նախկին հանրապետություններում։Բո­լոր նորանկախ պետությունները, գրեթե միանգամից կորցնելով իրենց նախ­կին տնտեսական կապերնու ավանդական շուկաները, հայտնվեցին անելանելի թվացող վիճակում։ Տեխնոլոգիականհետամնացության եւ տնտե­սական ինքնուրույնության բացակայության պատճառով նրանցից ոչ մեկն իվիճակի չէր անմիջապես միջազգային շուկա դուրս բերել որեւէ մրցունակ ապ­րանք։ Քիչ թե շատբարեհաջող դասավորվեց միայն հումք արտահանող երկրների կյանքը։ Հումքազուրկ երկրներըհարկադրված էին ճգնաժամը հաղ­թահարել արմատական տնտեսական բարեփոխումներիիրականացման, այն է՝ շուկայական հարաբերությունների ձեւավորման ճանապարհով։ Խորհրդա­յինՄիության բոլոր նախկին հանրապետություններին բաժին ընկած ճգնա­ժա­մային վիճակը Հայաստանումծանրանում էր չորս հավելյալ եւ առանձ­նա­հատուկ գործոնների՝ Աղետի գոտու, 300 հազարփախստականների, շրջա­փակումների եւ պատերազմի առկայությամբ։ Չնայած այս լրացուցիչդժվա­րու­թյուններին, Հայաստանը Անկախ պետությունների համագործակցության անդամ-երկրներիցառաջինն էր, որ համակարգային բարեփոխումների շնոր­հիվ արդեն 1994 թվականին ոչ միայն կասեցրեցտնտեսական անկումը, այլեւ սկսեց արձանագրել կայուն տնտեսական աճ, մեկ տարի անց հաղթահարելովնաեւ էներգետիկ ճգնաժամը։ Եթե սրան ավելացնենք, որ այդ ընթացքում հաղթանակով ավարտվեց նաեւԱրցախյան պատերազմը, ապա դժվար է չհամաձայնել, որ դա մի այնպիսի սխրանք էր, որն իր նախադեպըչունի հայ ժողովրդի նորագույն պատմության մեջ։

Այնուամենայնիվ, անցյալի քիչ թե շատ ապահով կյանքի համեմատ, բնակչության սոցիալական վիճակիշեշտակի վատթարացման գործոնը չէր կարող անհետեւանք մնալ եւ համապատասխան հոգեբանականմթնոլորտ չառաջացնել։ Այստեղից էլ, ահա, մարդկանց բնական եւ հասկանալի դժգո­հությունն ումերժողական վերաբերմունքը իշխանությունների իրակա­նաց­րած «շոկային» տնտեսականբարեփոխումների նկատմամբ, որոնց դրական հետեւանքները պետք է զգացվեին միայն տարիներ անց,ինչը, սակայն, չա­փազանց դժվար էր բացատրել հասարակությանը։ Երբ մարդն այսօր ավելի վատ էապրում, քան երեկ, ոչ մի տրամաբանական բացատրություն չի կարող գոհացնել նրան։ Հետեւաբար,ինչպիսի առարկայական եւ բանական փաս­տարկներ էլ բերվեն իրականության փոփոխությանանխուսափելիության մա­սին, միեւնույն է, «կորուսյալ դրախտի» հուշը կամ պատրանքը դեռ երկարդրոշմված է մնալու մեր քաղաքացիներից շատերի մտապատկերում։ Սա այն ծանր, բայց միաժամանակպատվավոր խաչն է, որ հավերժ կրելու են Հայաս­տանի Հանրապետության հիմնադիր եւ բարեփոխիչառաջնորդները։

«Վերագտյալ դրախտի» երազանքը
Այսօր մենք ունենք համաշխարհային զարգացման մայրուղուց շեղված, բարգավաճման հեռանկարից զուրկմի երկիր եւ թշվառ գոյության դատա­պարտված, հոգեկան անդորրը կորցրած ժողովուրդ։ Դա, ինչպեսարդեն վերը նշվեց, արդյունք է մի կողմից՝ Խորհրդային Միության քայքայմանը հետեւած անխուսափելիքաղաքական, տնտեսական եւ սոցիալական ցնցումների, մյուս կողմից՝ Հայաստանի ներկա վարչախմբիհանցավոր եւ, ի բնե, հակազգային գործունեության։ Վարչախումբը գիշերուզօր թմբկահարում է երկրիանօրի­նակ տնտեսական նվաճումները եւ ժողովրդին կերակրում պայծառ ապագայի վարդագույնհույսերով, ինչպես խորհրդային իշխանությունները յոթանասուն տարի սեփական քաղաքացիներինկերակրում էին կոմունիզմի ուրվականով։ Այնինչ ժողովրդի մեծամասնության համար օրվա հրամայականըոչ թե պայծառ ապագան է, որքան էլ վարդագույն այն լինի, այլ այսօր եւեթ գոնե նորմալ երկիր ունենալը։Ի՞նչ է պատկերացնում հայ մարդը՝ նորմալ երկիր ասելով, կամ ինչի՞ մասին է նա գրեթե անդադարերազում։ Որքան էլ տխուր է, ո՛չ ամենեւին հարստության, ճոխության, պերճանքի կամ ճամփորդության, այլմարդկային ամենատարրական կարիքների բավարարման մասին։ Մար­դիկ այսօր Հայաստանումընդամենը երազում են.

- Ունենալ մշտական աշխատանք, սեփական քրտինքով վաստակել իրենց հանապազօրյա հացը,արժանապատվությամբ հոգալ իրենց ընտա­նիք­ների ապ­րուստը, պատշաճ կերպով սնել եւ հագցնելիրենց երեխաներին, նրանց կա­նոնավոր կրթություն տալ եւ չմտահոգվել նրանց ապագայիանորոշությամբ.

- Հարկադրված չլինել արտագնա աշխատանքի մեկնելու՝ թեկուզ ժա­մա­նակավորապես լքելով իրենցընտանիքները, չանհանգստանալ պանդխտած­ների ճակատագրով, չտառապել կարոտախտով, ինչըհատկապես բացա­սա­բար է անդրադառնում երեխաների հոգեբանության եւ դաստիարակության վրա.
- Չվախենալ, որ բանակում ծառայող իրենց զավակներին, մի հարբեցող եւ կաշառակեր հրամանատարիմեղքով, կարող է դժբախտություն պատահի կամ, զինված ուժերում առկա «ոչ կանոնադրականհարաբերությունների» պատճառով, ճարահատյալ չմտածել ծառայությունից խուսափելու մասին.

- Չենթարկվել բյուրոկրատական քաշքշուկների, չնվաստացվել պաշ­տոն­յաների կողմից, պետականմարմինների աշխատասենյակներում չհան­դի­պել կոպիտ վերաբերմունքի, օրենքով իրենց հասանելիքփաստաթղթերն ստա­նալու համար ստիպված չլինել միջնորդ-ծանոթներ փնտրել կամ կաշառք տալ.

- Միջոցների սղության պատճառով զուրկ չմնալ մարդկային փոքր հա­ճույքներից՝ ընթերցանությունից,թատրոն կամ սրճարան հաճախելուց, երե­խաներին թեկուզ էժանագին նվերներ մատուցելուց, ընկերականհանդի­պում­ներից ու ազգականներին այցելելուց, զբոսանքից ու հանգստից.

- Հպարտանալ հայրենիքի հաջողություններով եւ միջազգային ասպա­րեզում վայելած վարկով, չամաչելսեփական իշխանավորների տգիտության կամ անպարկեշտ պահվածքի համար, չբարդույթավորվել ուչընկնել հոռե­տե­սու­թյան կամ անտարբերության գիրկը, հարգել իրենց եւ հարգված լինել ուրիշներիկողմից։

Մի խոսքով, Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացիները պար­զա­պես երազում են ապրել քիչ թե շատնորմալ երկրում, որի մասին նրանց պատկերացումներն, ընդհանուր առմամբ, հանգում են հետեւյալին.

- Որ իշխանությունը կենտրոնացած չլինի մեկ-երկու մարդու ձեռքում, այլ լիովին ապահովվի նրաօրենսդիր, գործադիր եւ դատական ճյուղերի ան­կախությունը, այսինքն՝ ստեղծվի մի վիճակ, որումհանրապետության նա­խագահը, վարչապետը, Խորհրդարանը, դատավորները, ինչպես նաեւդատա­խազությունը, նախարարություններն ու պետական մյուս կառույցները գործեն միայնՍահմանադրությամբ եւ օրենքով իրենց տրված իրա­վասու­թյունների շրջանակում.

- Որ պետության մեջ չգործեն չգրված օրենքներ, տնտեսական հա­րա­բերությունները չկարգավորվենքրեական աշխարհի կանոններով եւ վերջ տրվի աղետալի մակարդակի հասած կոռուպցիային, որը ոչմիայն ժողովրդից կորզում է ազգային հարստության մի զգալի մասը, այլեւ լրջորեն խոչըն­դո­տում երկրիբնականոն տնտեսական զարգացմանը, չխոսած այդ երեւույթի պատ­ճառած բարոյական վնասների մասին.

- Որ ուժային մարմինները՝ ոստիկանությունը, անվտանգության ծառա­յու­թյունը, ազգային բանակըչներքաշվեն քաղաքականության կամ տնտե­սական գործունեության մեջ, այլ զբաղվեն բացառապեսհանցագոր­ծու­թյուննե­րի դեմ պայքարելու, հասարակական կարգը պահպանելու եւ երկրիան­վտանգությունն ու պաշտպանությունն ապահովելու իրենց բուն գործառույթներով.

- Որ մարդիկ չվախենան ոստիկանից, դատավորից կամ դատախազից, այլ ընդհակառակը, նրանց մեջտեսնեն իրենց պաշտպաններին, եւ չենթարկ­վեն հարկային տեսուչների ու մաքսային ծառայությանաշխատակիցների կա­մայականություններին, չարաշահումներին ու խտրական վերաբերմունքին.

- Որ գործարարության եւ ձեռնարկատիրության բնագավառներում դեր չխաղան կաշառակերությունը,հովանավորչությունը, կողմնակալությունը, եւ բոլորի համար ստեղծվեն հավասար պայմաններ՝ թույլչտալու համար ամե­նակուլ մոնոպոլիաների ձեւավորումը.

- Որ իշխանությունները ժողովրդին կողոպտելու եւ անհամար հարստու­թյուններ դիզելու փոխարեն,պատասխանատվությամբ վերաբերվեն քաղա­քացիների հանդեպ իրենց ստանձնածպարտավորությունների կատար­մանը, մասնավորապես, հստակ ժամանակացույցով եւ պատշաճփոխար­ժե­քով հա­տուցեն բնակչության՝ խնայբանկերում սառեցված ավանդները. միայն երկու տա­րումնրանց կողմից հափշտակված գումարը լիուլի բավարար էր սոցիա­լական լուրջ լարվածությունառաջացնող այդ չարաբաստիկ հարցը լուծելու համար.

- Որ պետական աստիճանակարգում, ծանոթության կամ հավա­տար­մության հիմունքներով, չհայտնվենկիսագրագետ, ապաշնորհ, անբարեկիրթ անձնավորություններ, առավել եւս հանցավոր ու քրեականտարրեր, այլ պաշտոնյաները նշանակվեն ու առաջ քաշվեն զուտ իրենց մասնագիտականունակությունների եւ մարդկային արժանիքների շնորհիվ.

- Որ հասարակության գիտակցության մեջ արժեւորվեն մարդու հիմ­նական առաքինությունները՝բարոյականությունը, ազնվությունը, այլասիրու­թյունը, անձնազոհությունը, իսկ քծնանքը,ստորաքարշությունը, խարդա­խու­թյունը, կարիերիզմը ոչ թե ընդօրինակման առարկա դառնան, այլարժա­նա­նան միահամուռ պարսավանքի.

- Որ պետությունը, վերջապես, ձգտի բարիդրացիական հարա­բերու­թյուն­ներ հաստատել իր բոլորհարեւանների հետ՝ ազգային շահերին հա­մապատասխան կարգավորելով առկա տարաձայնություններնու ճանա­պարհ հարթելով տարածաշրջանի երկրների սերտ եւ համակողմանի համա­գործակցությանհամար։
Ահա, ընդհանուր գծերով, հայ ժողովրդի ամենօրյա հոգսերի ու մտա­տանջությունների ամբողջությունըկամ, այլ կերպ, նրա երազած «վերագտյալ դրախտի» մոտավոր պատկերը։ Միայն այն պարագան, որաշխարհի շատ երկրների համար սովորական այս իրողությունները այդքան հեռու ու ցան­կալի են թվումմեր քաղաքացիներին, բավական է ցույց տալու, թե ինչպիսի անմխիթարական վիճակում է գտնվում իրանկախ գոյության տասնվեց տա­րին բոլորած Հայաստանի Հանրապետությունը։ Տասնվեց տարին,մանավանդ 1994 թվականին հաջորդած խաղաղության երկարատեւ շրջանը, քիչ ժա­մանակ չէր նշվածխնդիրներից շատերը լուծելու եւ ժողովրդի հոգսերի գոնե մի մասը թեթեւացնելու համար։ Բայց ցավալինմիայն այն չէ, որ այդ խնդիրները մինչ օրս լուծված չեն։ Ավելի ցավալի է դրանց լուծման հե­ռանկարիբացակայությունը եւ մարդկանց պատած հուսալքությունը։ Դա հատուկ է ոչ միայն ժողովրդական լայնզանգվածներին, այլեւ նյութապես քիչ թե շատ ապահով խավերին, որոնց նույնպես չի լքում անհուսությանեւ անպաշտպանության զգացողությունը։ Այնպես որ, «վերագտյալ դրախտի» երազանքի իրականացումնառայժմ շարունակում է մնալ որպես անհնարին թվացող հրաշք կամ ուտոպիա։

Հայաստանը ճամփաբաժանի առջեւ
2008 թվականի նախագահական ընտրությունները հայ ժողովրդին հնա­րավորություն են ընձեռումընտրություն կատարել իր ապագայի կերտման երկու տեսանելի ճանապարհների միջեւ։ Դրանցից մեկըՀայաստանի վերից վար կոռումպացված ներկա ավազակապետական համակարգի վերարտա­դրու­թյանմղձավանջային հեռանկարն է։ 1999 թ. հոկտեմբերի 27-ի ահա­բեկ­չու­թյան արդյունքում ձեւավորվածավազակախումբը, աստիճանաբար վե­րաց­նելով իր գոյությանն սպառնացող բոլոր հակակշիռները, իրձեռքում է կենտրոնացրել ոչ միայն գործադիր, այլեւ օրենսդիր եւ դատական իշխա­նու­թյունները՝Հայաստանը վերածելով թաթար-մոնղոլական տիպի խանության, որը կառավարվում է ոչ թեՍահմանադրությամբ եւ օրենքներով, այլ բա­ցար­ձակ միապետի անառարկելի կամքով եւ քրեականաշխարհի կանոններով։

Ավազակախմբի շուրջ տասնամյա հանցավոր եւ հակաժո­ղովրդա­կան գոր­ծունեության արդյունքումՀայաստանը շեղվել է համաշխարհային գործ­ընթացների գլխավոր մայրուղուց, դատապարտվելլիակատար քաղա­քական եւ տնտեսական մեկուսացման, դուրս մնացել տարածաշրջանայինզար­գաց­ման բոլոր ծրագրերից եւ հայտնվել երրորդ աշխարհի հետամնաց երկրների շարքում։

Համակարգն իր գոյության իմաստն է դարձրել իշխանական բուրգի եւ նրա սպասավորներիգերհարստացման ապահովումը՝ ի հաշիվ օտար զանգ­ված դիտվող ժողովրդի բարեկեցության եւարժանապատիվ կյանքի։ Իշխա­նության անսահմանափակ կենտրոնացումը պետությունն իրենցսեփական կալվածքը համարող մարդկանց ձեռքում ոչ միայն խարխլում է արդի տնտե­սագիտության,ժողովրդավարության, սոցիալական արդարության հիմքերը, այլեւ վտանգում երկրի ապագան անգամ։

Իշխանությունների վարած արատավոր տնտեսական քաղաքակա­նու­թյան հետեւանքով հիմնովինխախտված են շուկայական տնտեսության երեք ամենագլխավոր սկզբունքները՝ հավասարհնարավորությունների ընձեռումը, ազատ մրցակցության ապահովումը եւ սեփականությանանձեռնմխե­լիու­թյան երաշխավորումը։ Տնտեսական բնագավառում Հայաստանում ամեն ինչկար­գավորվում է ոչ թե շուկայական հարաբերությունների տրամաբա­նու­թյամբ, այլ իշխանությունըբռնազավթած փոքրաթիվ անձանց հրահանգ­նե­րով, որոնք բոլորն էլ, առանց բացառության,հանցագործության տարր են պարունակում։

Հայաստանի տնտեսության ամենակործանարար խեղումը նրա հա­մա­տարած մոնոպոլիզացիան է, որիպատճառով երկրի հարստության կեսից ավելին հայտնվել է շուրջ 40 ընտանիքի ձեռքում։ Ընդ որում,մոնո­պոլի­զա­ցումն առաջացել է ոչ թե բնական ճանապարհով, այլ ավազակախմբի կիրա­ռած ապօրինիմեթոդների՝ հովանավորչության, հրահանգավորման, գործա­րար­ների համար անհավասար պայմաններստեղծելու հետեւանքով, ինչը բնականաբար, առանց շահադիտության չէր կարող տեղի ունենալ։ Բացիտնտե­սականից, այս երեւույթն ունի նաեւ քաղաքական նշանակություն, որով­հետեւ 40 գերհարուստընտանիք կարող է վճռել ողջ հայ ժողովրդի բախտը։

Մենաշնորհային ընկերությունների համար ստեղծված արտոնյալ պայ­մանները հանգեցրել են նաեւ մի այլբացասական հետեւանքի, այն է՝ հարկային բեռի անհավասար բաշխման։ Օտարերկրյա փորձագետներիգնահատմամբ՝ այսօրվա վիճակով պետական բյուջեի հարկային եկա­մուտ­ների միայն 22 %-ն է վճարվումխոշոր ձեռներեցների կողմից, մինչդեռ պետք է կազմեր դրանց 75 %-ը։ Դա նշանակում է, որ հարկային բեռըհիմնականում ընկնում է մանր եւ միջին ձեռնարկատերերի ու գործարարների ուսերին։ Իսկ խոշորհարկատուների կողմից չվճարված եկամուտներից Հայաստանում գոյանում է մի երկրորդ՝ քողարկվածբյուջե, որը հանգրվանում է իշխա­նա­վոր­ների գրպանում, եւ որն անհամեմատ ավելի մեծ է, քանպաշտոնապես հայտարարված պետական բյուջեն։

«Պարզեցված հարկի օրենքի» գործողության փաստացի դադարեցումն սպառնում է ավելի եւս ծանրացնելմիջին խավի հարկային բեռը, որի վիճակն, առանց այդ էլ, վերջին շրջանում բարդացել է մի շարքգործոնների ազ­դե­ցությամբ. – բնակչության թվաքանակի նվազման պատճառով փոքրացել է սպառողներիներքին շուկան. – դրամի արհեստական «արժեւորման» հետե­ւանքով բարձրացել է Հայաստանումարտադրվող ապրանքների ինքնարժեքը. – նույն երեւույթը ծանր հարված է հասցրել արտահանողարդյունաբերությանը. – մանր ու միջին ձեռնարկատերերը կախման մեջ են ընկել ներմուծմանբնագավառում մենաշնորհային արտոնություններ ունեցող ընկերու­թյուն­նե­րից, իսկ շատերը, կորցնելովիրենց ինքնուրույնությունը, արդեն հայտնվել են նրանց ամենակուլ համակարգում։

Բնակչության ցածր կենսամակարդակը, իշխանությունների թմբկա­հա­րած տնտեսական աճի երկնիշցուցանիշների եւ Երեւանի կենտրոնի տպա­վորիչ կառուցապատման իրողություններին հակառակ,շարունակում է մնալ Հայաստանի առջեւ ծառացած ամենամտահոգիչ սոցիալական խնդիրը։ Առա­վելանհանգստացնող է մանավանդ այն հանգամանքը, որ սոցիալական բե­ւեռացումը ոչ թե մեղմանում, այլգնալով խորանում է, այսինքն՝ հա­րուստներն ավելի են հարստանում, իսկ աղքատները՝ ավելիաղքատանում։ Չնայած աշխատավարձերը, թոշակները եւ նպաստները ժամանակ առ ժա­մանակբարձրացվում են, բայց վերջին տարիների ընթացքում արձանագրված սղաճի պատճառով ժողովրդիդրամական եկամուտների մեծացման էֆեկտը հավասարվում է զրոյի։ Այսօր Հայաստանում 100 դոլարնունի նույն գնո­ղունա­կությունը, ինչ տասը տարի առաջվա 20–25 դոլարը։ Անգամ պաշտոնականտվյալների համաձայն՝ արտագաղթը ոչ միայն չի դադարում, այլեւ շարու­նակում է պահպանվել տարեկանշուրջ 25.000 մարդու սահմաններում։ Վե­րացել է մարդկանց բնական կապվածությունը հայրենի հողին։Հայրենիքը, տունը, նույնիսկ ընտանիքը լքելու երեւույթը դարձել է առօրյա ու սովորական։

Սոցիալական դրությունը ծանր է մանավանդ մարզային քաղաքներում եւ գյուղական վայրերում, որոնցբնակչությունը մատնված է լիակատար թշվա­ռության ու ամենօրյա գոյապայքարի։ Մեր Շարժումըձեռնարկել է վիճա­կագրական մի լայնածավալ միջոցառում՝ պարզելու համար 1997–2007 թթ. միջեւ ընկածժամանակահատվածում մարզերի բնակչության եւ աշա­կեր­տու­թյան թվաքանակի փոփոխությունները՝տվյալներ, որպիսիք ընդհանրապես բացակայում են պաշտոնական վիճակագրության մեջ։ Քայքայմանահագնա­ցող միտումի մասին պատկերացում տալու համար, արժե ներկայացնել այդ տվյալներիցպատահականորեն ընտրված մի փոքրիկ փունջ. – Սյունիքի մարզի բնակչությունը 1997-ին կազմել է163.426, իսկ 2007-ին՝ 133.000 մարդ, աշակերտությունը՝ համապատասխանաբար 27.500 եւ 17.875. բացիայդ, մար­զում դատարկ է շուրջ 2.000 տուն, այդ թվում՝ Տաթեւ գյուղում՝ 58, Շի­նու­հայ­րում՝ 80,Խոզնավարում՝ 29 եւ այլն. – Շիրակի մարզի բնակչության թիվը 1997‑ին եղել է 362.000, իսկ 2007-ին՝ դարձել281.000. նույն թվականների միջեւ աշակերտների թիվը 58.000-ից իջել է 44.000-ի. – Արարատի մարզիբնակ­չու­թյունը 1997-ին կազմել է 275.000, իսկ 2007‑ին՝ 183.000 մարդ, աշակերտների թիվը 53.500-ից իջել է38.900-ի. մարզում դատարկ տների թիվը 1997-ին եղել է 2.000, իսկ այժմ՝ հասել 5.000-ի. – Լոռու մարզիաշակերտների թիվը 1997-ին եղել է մոտ 60.000, իսկ 2007-ին կազմում է 38.758. – Արմավիրի մարզում 1997թվականին կար 45.000 աշակերտ, իսկ 2007-ին առկա է 39.000. – Դրությունն ավելի ողբալի է պատկերանումառանձին բնակավայրերի կտրվածքով. այս­պես, 1997–2007 թթ. միջեւ Էջմիածին քաղաքում բնակչությունընվազել է 10.700 մարդով, իսկ աշակերտությունը՝ 3.742-ով, Արմավիրի մարզի գյուղերից Բաղրամյանում՝համապատասխանաբար 612-ով եւ 142-ով, Քարակերտում՝ 600-ով եւ 286-ով, Շենիկում՝ 160-ով եւ 44-ով,Դալարիկում՝ 600-ով եւ 140-ով եւ այլն։ Մի խոսքով, կիսադատարկ գյուղեր, լքված տներ, ցաքուցրիվընտա­նիք­ներ, վերացող դպրոցներ. ահա սա է քոչարյանա-սերժական շրջանի Հայաս­տանի իրականպատկերը, եւ ոչ թե Երեւանի կենտրոնի շքեղ խանութները, ճոխ ռեստորանները եւ ժամանակակիցբնակարանները, որոնցից օգտվում է բնակչության ոչ ավելի, քան հինգ տոկոսը։

Եթե Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական ծանր վիճակը որոշ առումով պայմանավորված է օբյեկտիվգործոններով, այն է՝ շրջափակումներով, միջ­ազ­գային շուկայում նավթի գների անընդհատ բարձրացմամբեւ դոլարի կուր­սի շարունակվող արժեզրկմամբ, ապա գլխավորապես այն արդյունք է կառա­վարմանարատավորության, ներկա իշխանությունների վարած սխալ տնտե­սական քաղաքականության եւհամատարած կոռուպցիայի, որը կրում է հա­մա­կարգային բնույթ եւ կառավարվում վարչախմբիպարագլուխների կողմից։ Ընդ որում, ժողովրդի կեղեքումն ու հարստահարումը տեղի է ունենում ոչ միայնհամակարգավորված եւ անթափանցիկ մեխանիզմների, այլեւ պետա­կան մասշտաբի բացահայտհանցագործությունների միջոցով, ինչպիսիք են՝ «Հայռուսգազարդի» մատակարարած գազի գումարիանհետացումը, հանրա­պետություն ներկրվող բենզինի ծավալների եւ ղազախական գազի հետ կապ­վածվիճակագրական մեքենայությունները, հանքերի, պահուստային հողերի, քաղաքային բնակավայրերիհողատարածքների, պետական գույքի սեփակա­նաշնորհման ապօրինի գործարքները եւ այլն։

Վարչախմբի գործունեությունը համարյա նույնքան խոցելի եւ վնա­սա­կար է նաեւ արտաքինքաղաքականության բնագավառում։ Անցած տասը տա­րիների ընթացքում միջազգային հանրությունը եւտարածաշրջանի երկրները Հայաստանից չեն ստացել ոչ մի դրական ազդակ։ Ըստ էության, որեւէառաջ­ընթաց չի արձանագրվել, իսկ որոշ դեպքերում ետընթաց է տեղի ունեցել ար­տաքինքաղաքականության այնպիսի կենսական եւ հրատապ խնդիրների լուծման գործում, ինչպիսիք են՝Ղարաբաղյան հակամարտության կարգա­վո­րումը, երկրի քաղաքական եւ տնտեսական մեկուսացմանհաղթահարումը, հա­ղորդակցության ուղիների շրջափակման վերացումը, Հայաստանի ներ­գրա­վումըմիջազգային եւ տարածաշրջանային տնտեսական ծրագրերում, հայ-թուրքական հարաբերություններիկառուցումը եւ այլն։ Հայաստանի ար­տաքին քաղաքականությանը բնորոշ են անպատասխանատվությունը,իրա­վիճակայնությունը, անհետեւողականությունը եւ համակարգավորվածության բացակայությունը։Արտաքին գործերի նախարարությունը, փաստորեն, վե­րածվել է միջազգային ասպարեզում վարչախմբիքարոզչության առաքե­լու­թյամբ օժտված գովազդային ընկերության։

Երկրի «զարգացման» ճանապարհներից մեկն, ահա, իշխանություն կոչ­ված այս քրեական համակարգիվերարտադրությունն է, ինչը հավասարազոր է ազգային աղետի։ Եթե վարչախմբին հաջողվի բռնությամբ,ընտրա­կեղ­ծիք­ներով եւ կաշառատվությամբ եւս տասը տարի երկարաձգել իր գոյությունը, ապապետության կորուստներն այլեւս անհատուցանելի կարող են դառնալ։ Իր ապագա գործունեությանվերաբերյալ ինչպիսի նախընտրական խոստում­ներ էլ տա նախագահի պաշտոնին հավակնողիշխանական թեկնածուն, միեւ­նույն է, գործող հանցավոր համակարգի ճարտարապետներից մեկը լինելունրա հանգամանքը հավատ չի կարող ներշնչել այդ խոստումների նկատմամբ։ Փոխպարտավորվածությանեւ հանցակցության բազմաթիվ թելերով կապված լինելով ավազակապետական համակարգի բոլորդերակատարների հետ, նա, ամենամեծ ցանկության դեպքում անգամ, չի կարող սահմանազատվել այդհամա­կար­գից, առավել եւս՝ վերափոխել այն, քանի որ կամա թե ակամա դարձել է նրա պատանդը։ Ուստիայս ճանապարհը անխուսափելի կոր­ծան­ման ճանապարհն է։

* * *

Մյուս ճանապարհը կամ այլընտրանքը մեկն է՝ վստահել այնպիսի իշ­խանության, որը երկիրն առաջնորդիհակառակ ուղղությամբ, այսինքն՝ դեմ­քով շրջվի դեպի մարդը, քաղաքացին եւ ժողովուրդը։ Հետեւաբար,Հայաս­տա­նի հաջորդ նախագահի համար գործունեության ուղեցույց պիտի ծառայի հայ ժողովրդիմտահոգությունների, բաղձանքների, նյութական եւ հոգեւոր պա­հանջ­մունքների այն փաթեթը կամ նրաերազած «վերագտյալ դրախտի» այն պատկերը, որը ես փորձեցի ներկայացնել նախորդ գլխում, եւ որը,վերջին հաշվով, հանգում է Հայաստանը նորմալ երկրի վերածելու պարզ գաղա­փա­րին։ Իմ ծրագիրը ճիշտընկալելու համար կառաջարկեի վերընթերցել այդ ոչ այնքան ծավալուն գլուխը եւ մտապահել այն բոլորհարցերը, որոնց լուծումը ժողովուրդն ակնկալում է իշխանություններից։

Չեմ կարծում, թե հիմքեր կան ժողովրդի համեստագույն ակնկա­լիք­ների իրականացման հույսերըկապելու ներկա իշխանությունների հետ, քա­նի որ նրանք անցած տասը տարիների ընթացքում ոչ միայնայդ ուղղությամբ որեւէ քայլ չձեռնարկեցին, այլեւ, ընդհակառակը, ժողովրդին դատա­պար­տե­ցինկատարյալ ստրկության՝ ոտնահարելով արժանապատիվ կյանքի նրա բնա­կան իրավունքը եւ պղծելովնրա բոլոր սրբություններն ու բարոյական սկզբունք­ները։ Համոզված եմ նաեւ, որ ժողովուրդն այլեւս չիգայթակղվի նրանց խոս­տումներով կամ ընտրակաշառքով, եւ թույլ չի տա նրանց վեր­ար­տադրու­թյունը։Հետեւաբար, «վերագտյալ դրախտի» երազանքի իրակա­նաց­ման կամ նորմալ պետության կայացմանհիմքերը դնելու պատաս­խանա­տվու­թյունը կրելու են Հայաստանի Հանրապետության նորիշխանությունները։

Ցավալի է նշել, որ անկախության 17-րդ տարում Հայաստանի հասա­րա­կու­թյունը հարկադրված էվերադառնալ քաղաքական եւ սոցիալ-տնտե­սա­կան բնույթի այնպիսի խնդիրների արծարծմանը, որոնքվաղուց պետք է գտած լինեին իրենց լուծումը։ Խոսքը վերաբերում է Անկախության շարժմանգաղափարախոսության եւ Հայաստանի Հանրապետության Սահմա­նադրու­թյան հիմքում դրվածհիմնարար սկզբունքներին, այն է՝ իշխանության ճյու­ղերի հավասարակշռություն, օրենքի գերակայություն,ժողովրդավարական ազա­տությունների ապահովում, մարդու եւ քաղաքացու իրավունքներիպաշտ­պանություն, շուկայական տնտեսակարգի արմատավորում, քաղա­քա­ցիական հասարակությանձեւավորում եւ այլն։ Թեեւ այս ամենը հստակորեն ամրագրված է Հայաստանի ՀանրապետությանՀիմնական օրենքում, սակայն իրականությունը դեռեւս շատ հեռու է արդիական պետության նրա հռչակածգաղափարախոսությունից։ Ուստի զարմանալի չպետք է թվա, որ նախագահի պաշտոնում իմգործունեության ծրագրի առաջնահերթությունները, մանրա­մասնություններով հանդերձ, հանգելու ենվերը նշված հիմնարար սկզբունք­ների վերահաստատմանը։ Դրա անհրաժեշտությունը բխում է նրանից, որայդ սկզբունքների կիրառումը, դժբախտաբար, նույնքան այժմեական եւ հրատապ է այսօր, որքան տասնյոթտարի առաջ։

Նորմալ երկրի ուրվանկարը՝ քաղաքական լեզվով

1. Ներքին քաղաքականության բնագավառում Հայաստանի Հանրա­պե­տու­թյան ապագա նախագահի իրականացնելիք առաջնահերթ խնդիրներն են.

Սահմանադրական կարգի վերականգնումը, այն է՝ իշխանության ձե­ւա­վորումը բացառապես ազատ ընտրությունների միջոցով.

Ներկա բրգաձեւ ավազակապետական համակարգի կազմաքանդումը, օրենս­դիր, գործադիր եւ դատական իշխանությունների անկախության եւ հավա­սա­րակշռության ապահովումը.

Լիարժեք ժողովրդավարության հաստատումը, խոսքի, մամուլի, խղճի ազատության երաշխավորումը, բազմակուսակցականության եւ պառլա­մեն­տա­րիզմի վերջնական արմատավորումը.

Քաղաքացիական հասարակության ինստիտուտների՝ տեղական ինք­նակառավարման մարմինների, արհմիությունների, ստեղծագործական միու­թյունների, ոչ կառավարական կազմակերպությունների ամրապնդումը.

Իրավապահ մարմինների եւ բանակի՝ քաղաքականության մեջ ներ­քաշ­վածության գոյություն ունեցող պրակտիկայի բացառումը.

Վարչական ավելորդ օղակների վերացումը եւ վերջին տասը տարի­ների ընթացքում անհարկի ուռճացած պետական ապարատի կրճատումը։

2. Արտաքին քաղաքականության ոլորտում Հայաստանի նոր իշխա­նու­թյունների առջեւ կանգնած խնդիրների շարքում իրենց կարեւորությամբ առանձնանում են.

Ազգային շահերի վրա հիմնված հավասարակշիռ եւ կառուցողական դիվանագիտության վերականգնումը, աշխարհի բոլոր երկրների հետ բարե­կա­մության եւ փոխշահավետ համագործակցության ձգտումը.

Միջազգային կազմակերպությունների առջեւ ստանձնած պարտավո­րու­թյունների կատարումը, նախկինում կնքված միջպետական բոլոր պայմա­նագրերի նկատմամբ հավատարմության վերահավաստումը.

Բարիդրացիական հարաբերությունների ամրապնդումն ու խորա­ցու­մը անմիջական հարեւանների՝ Ռուսաստանի, Վրաստանի, Իրանի հետ, կա­ռուցողական ջանքերի գործադրումը Թուրքիայի եւ Ադրբեջանի հետ հարա­բերությունների կարգավորման ուղղությամբ.

Հայաստանի քաղաքական եւ տնտեսական մեկուսացման հաղթահա­րումը, միջազգային եւ տարածաշրջանային տնտեսական համակարգերում երկրի ներգրավվածության աստիճանի բարձրացումը.

Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության կարգավորման գործում քա­ղաքական կամքի դրսեւորումը, հանդես գալով արցախահայության ինքն­որոշ­ման իրավունքի պաշտպանության եւ հարցի լուծման փոխզիջումային տարբերակի որոնման դիրքերից։

3. Օրինականության վերականգնման ասպարեզում ծրագրվում է իրա­կա­նացնել իրավական պետության կայացմանն ու երկրի բարոյա-հո­գե­բա­նա­կան մթնոլորտի առողջացմանն ուղղված հետեւյալ հրատապ միջոցառումները.

Օրենքի առջեւ մարդկանց հավասարության եւ դատարանների լիա­կա­տար անկախության ապահովում՝ բացառելով իշխանության մյուս թեւերի կողմից դատավորների վրա գործադրվող որեւէ ճնշում.

Մարդու իրավունքների պաշտպանի իրավասությունների ընդլայնում՝ նպատակ հետապնդելով այդ ինստիտուտը վերածելու պետական հաստա­տությունների, մասնավորապես, իրավապահ մարմինների իրական եւ արդյու­նավետ հակակշռի.

Անզիջում պայքար կոռուպցիայի, պաշտոնեական չարաշահումների, կաշառակերության, դրամաշորթության, վիճակագրական կեղծարա­րություն­ների, քրեական եւ տնտեսական հանցագործությունների դեմ.

Բնակչության ձեռքում գտնվող ապօրինի զենքի եւ զինամթերքի կար­գավորված առգրավում, կազմակերպված հանցագործություններին, մանա­վանդ զինված ավազակախմբերի գործունեությանը վերաբերող օրենսդրու­թյան խստացում.

Առանձնահատուկ վերաբերմունքի դրսեւորում անցյալում կատարված աղմկոտ հանցագործությունների՝ 1999 թ. հոկտեմբերի 27-ի ահաբեկչության, քաղաքական մյուս սպանությունների, բենզինի եւ գազի ներկրման հետ կապ­ված մեքենայությունների, սեփականաշնորհման բնագավառում տեղի ունե­ցած չարաշահումների բացահայտման նկատմամբ.

Հետեւողական աշխատանք ներկա իշխանությունների եւ նրանց հո­վա­նավորությունը վայելող որոշ ընկերությունների կողմից ժողովրդից հափշտակ­ված գումարները պետական գանձարան վերադարձնելու եւ դրանք գլխավորապես բնակչության սոցիալական կարիքների բավարարմանը ծառայեցնելու ուղղությամբ.

Ակտիվ մասնակցություն տեռորիզմի, թմրաբիզնեսի, փողի լվացման, մարդկանց ապօրինի առեւտրի (թրաֆիկինգ) դեմ միջազգային հանրության կողմից հայտարարված անհաշտ պայքարին.

Տնտեսական հանցագործությունների բացահայտման ընթացքում օրի­նականության լիարժեք գործադրում, վհուկների որսի եւ սեփականության վերաբաշխման միտվածության իսպառ բացառում.

Ոստիկանության, Անվտանգության ծառայության, Դատախազության, Հարկային տեսչության, Մաքսային վարչության աշխատակիցների եւ դատա­վոր­ների աշխատավարձի կտրուկ հավելում՝ նրանց աշխատանքի արդյունա­վե­տությունը բարձրացնելու եւ ապօրինի եկամուտներ ստանալու գայ­թակղու­թյունից զերծ պահելու նպատակով։

4. Տնտեսական բնագավառում Հայաստանի հաջորդ իշխանու­թյունների առջեւ կանգնած գլխավոր մարտահրավերը արդյունաբերության զար­գացման խթա­նումն ու բնակչության կենսամակարդակի որակական փո­փո­խության ապա­հովումն է, ինչին նախատեսվում է հասնել հետեւյալ սկզբուն­քային միջոցա­ռումների իրականացման շնորհիվ.

Կառավարման բարելավում, օրինականության հաստատում, բարե­փո­խումների նոր փաթեթի ընդունում, ստվերայնության կրճատում կամ, ավե­լի ճիշտ, պետական ռեկետի վերացում.

Շուկայական տնտեսության երեք հիմնական սկզբունքների հետեւո­ղական գործադրում, ինչը ենթադրում է՝ տնտեսավարող սուբյեկտներին հա­վասար հնարավորությունների ընձեռում, ազատ մրցակցության ապահովում եւ սեփականության անձեռնմխելիության երաշխավորում.

Օրինականության եւ լիակատար թափանցիկության ապահովում սե­փականաշնորհման, պետական գույքի եւ հողի վաճառքի, աճուրդների եւ տենդերների կազմակերպման, լիցենզիաների տրամադրման եւ շինարա­րա­կան աշխատանքների թույլտվության հարցերում.

Հարկային օրենսդրության կատարելագործում, հարկման բազայի ընդ­լայ­նում, հարկային բեռի հավասարաչափ բաշխում, խոշոր ձեռներեցների անխտիր ընդգրկում հարկման դաշտ, «Պարզեցված հարկի օրենքի» գործա­դրման շարունակում, պետության կողմից հարկային կանխավճարների եւ ավե­լացված արժեքի հարկի վերադարձման երաշխավորում.

Հակամենաշնորհային քաղաքականության հետեւողական իրագոր­ծում, ներմուծվող ապրանքների շուկայում քվոտաների բաշխման եւ մենա­շնոր­հային դիրքի առաջացման անթույլատրելիություն, ոչ բարեխիղճ մրցակ­ցության կամ մենաշնորհային գործելակերպի պարագայում օրենքով նախա­տեսված խիստ պատժամիջոցների կիրառում.

Արտադրության խթանմանն ուղղված անհրաժեշտ միջոցառումների իրականացում, նկատի ունենալով, մասնավորապես, հիմնական կապի­տա­լում ներդրվող միջոցների հաշվառումը արտադրանքի ինքնարժեքի կազմում եւ դրանց ազատումը շահութահարկից, ինչպես նաեւ շահութահարկից կան­խավճարներ մուծելու պրակտիկայի դադարեցումը եւ ներքին արտադրողի շահերի հավասարեցումը ներմուծողի նկատմամբ.

Պետական աջակցության ցուցաբերում բարձր տեխնոլոգիաների վրա հիմնված արդյունաբերության, մասնավորապես, ինֆորմացիոն եւ տելեկո­մու­նիկացիոն բնագավառներում գործող արտադրությունների եւ մատուցվող ծառայությունների զարգացման, ինչպես նաեւ՝ արագագործ եւ մատչելի ին­տերնետային ցանցի համատարած ներդրման գործում.

Գյուղացիական տնտեսությունների սպասարկման ենթակառուց­վածք­ների ստեղծում, որոնց տակ ենթադրվում են՝ այդ տնտեսությունների ֆի­նանսավորման կազմակերպման, ագրոսպասարկման, ոռոգման, գյուղ­մթերք­ների վերամշակման եւ իրացման համակարգերը. որպես գյուղատնտե­սու­թյան զարգացմանն ուղղված լրացուցիչ միջոցներ նախատեսվում են՝ պե­տու­թյան մասնակ­ցու­թյամբ գյուղացիական տնտեսությունների բերքի պարտա­դիր ապահովա­գրու­մը, ներմուծվող սերմնացուի վրա ավելացված արժեքի հարկի տարածման վերացումը եւ դիզելային վառելիքի ազատումը ակցի­զա­յին հարկից, ինչպես նաեւ՝ պետության կողմից պարբերական աջակցության ցուցաբերումը սերմ­նացուի, պարարտանյութերի, տոհմային հոտի ձեռք­բեր­ման գործում.

Բանկային գործունեությանը վերաբերող օրենսդրության վերանայում, մասնավորապես, Կենտրոնական բանկի խորհրդի իրավասությունների ընդ­լայ­նում՝ ի հաշիվ նրա նախագահին վերապահված անհամաչափ լիազորու­թյունների, նոր բանկերի գրանցման պահանջների մեղմացում, ներդրումային հիմնադրամների, ֆոնդային բորսայի, վարկային կազմակերպությունների գոր­ծունեության խթանում։

5. Սոցիալական ոլորտում Հայաստանի նոր իշխանությունների գործու­նեության հիմքում ընկած են լինելու աղքատության վերացման, զբաղվա­ծու­թյան եւ ծնելիության խթանման խնդիրները, որոնց լուծման համար, առա­ջին հերթին, ծրագրվում է իրականացնել հետեւյալ անհետաձգելի միջոցառումները.

Բնակչության իրական եկամուտների անշեղ աճի ապահովում՝ միջին աշխատավարձի գծով՝ տարեկան շուրջ 20, իսկ թոշակների գծով՝ շուրջ 30–40 տոկոսի չափով, ինչպես նաեւ՝ պետության կողմից մասնավոր կենսաթոշա­կա­յին հիմնադրամների գործունեության երաշխավորում.

Երեխաների ծննդյան համար մայրերին տրվող միանվագ նպաստների կտրուկ հավելում՝ 2008 թվականից եւեթ դրանք սահմանելով՝ 500.000, երրորդ երեխայից սկսած՝ 1.000.000, իսկ հինգերորդ երեխայից սկսած՝ 1.500.000 դրամի չափով.

Բնակչության խորհրդային ավանդների ձեւակերպումը որպես պետա­կան պարտատոմսեր՝ դրանք մարելով կրկնակի անգամ ավելի արագ եւ կրկնակի անգամ ավելի մեծ ծավալներով, քան նախատեսված է 2005 թվա­կանին ընդունված օրենքով.

Ի տարբերություն, այսպես կոչված, էլիտար շինարարության խթան­մանը, պետության կողմից սոցիալական բնակարանային շինարարության լայ­նածավալ ծրագրի իրականացում, որի խնդիրն է երիտասարդ կամ բնա­կարանազուրկ ընտանիքներին անվարձ տրվող բնակարաններով ապահովումը.

Առ 1-ը հունվարի 2005 թ. դրությամբ զինվորական ծառայությունից խուսափած եւ արտասահմանում ապաստանած շուրջ քսան հազար երիտա­սարդների նկատմամբ համաներման կիրառում, իսկ Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության կարգավորման պարագայում զինված ուժերի զգալի կրճատում եւ աստիճանական անցում պայմանագրային ծառայության.

Առողջապահության, կրթության, գիտության ոլորտներում պետական ծրագրերի դերի եւ տեսակարար կշռի մեծացում, հավաստագրային եւ հաս­ցեագրված ֆինանսավորման համակարգերի ներդրում, մասնավոր կապի­տալի ներգրավվածության ընդլայնում, ապահովագրական եւ հիպոթեկային հիմնադրամների հնարավորությունների լիարժեք օգտագործում, բուհական ուսման վարձերի ձեւավորումը կանոնակարգող եւ դրանց աճը զսպող մեխանիզմների կիրառում, Հայաստանի բուհերի օժտված ուսանողների կրթությունն արտասահմանում կազմակերպելու նպատակով պետական հատուկ հիմնադրամի ստեղծում։

Այսպիսով, ամենահամեստ հաշվարկներով, Հայաստանի Հանրա­պետու­թյան սոցիալ-տնտեսական զարգացման ներկայացվող ծրագրի համաձայն նախատեսվում է՝ 2008–2012 թթ. ընթացքում կրկնապատկել երկրի համա­խառն ներքին արդյունքը, եռապատկել պետական բյուջեն ու միջին աշխա­տա­վարձը եւ քառապատկել միջին կենսաթոշակը։ Ինքնըստինքյան հաս­կա­նալի է, որ Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության կարգավորման, շրջա­փա­կումների վերացման եւ հայ-թուրքական սահմանի բացման պարագայում սպասելի են շատ ավելի տպավորիչ արդյունքներ։

* * *
Ցանկացած ընտրություն եթե ոչ անպայման պառակտում, ապա որո­շակի լարվածություն է առաջացնում հասարակության մեջ։ Ուստի ապագա նախագահից պահանջվում է իր գործունեության առաջին իսկ օրվանից լուրջ քայլեր ձեռնարկել այդ լարվածությունը մեղմելու եւ հանդուրժողականության ու ազգային համախմբման մթնոլորտ ստեղծելու ուղղությամբ։ Վստահեցնում եմ, որ հաղթանակի պարագայում ես անշեղորեն առաջնորդվելու եմ այդ գիտակցությամբ։

                                                                                                                           6 հունվարի, 2008 թ.