ՀԱՅ ԱԶԳԱՅԻՆ ԿՈՆԳՐԵՍ. Դատաիրավական բարեփոխումների հայեցակարգ-ծրագիր

1995 թ. ընդունված Սահմանադրությամբ մեր երկրի պատմության մեջ առաջին անգամ հռչակվեց իշխանությունների տարանջատման սկզբունքը: Ամրագրվեց դատական իշխանության անկախությունը իշխանության մյուս ճյուղերից, սահմանվեցին այդ անկախության սահմանադրա-իրավական երաշխիքները: Դատական վերահսկողությունը մուտք գործեց մինչդատական վարույթ: Նախաքննական ու դատախազական մարմինների որոշումներն ու գործողությունները հայտարարվեցին դատական բողոքարկման եւ վիճարկման առարկա: Անձի իրավունքների ու ազատությունների կարեւորագույն սահմանափակումները կարող էին արտոնվել միայն դատարանի որոշմամբ եւ այլն:

Իշխանությունը ձեռնամուխ եղավ Սահմանադրությամբ ամրագրված դատա-իրավական նոր համակարգի օրենսդրական, կառուցվածքային կազմակերպչական հիմքերի ստեղծմանը: Հայտնի իրավագետների հեղինակությամբ մշակվեց ու ՀՀ ԱԺ պետա-իրավական հարցերի հանձնաժողովի քննարկմանը ներկայացվեց դատա-իրավական առաջին բարեփոխումների հայեցակարգ-ծրագիրը: ՀՀ Սահմանադրության, ԱԺ-ի հավանությանն արժանացած դատա-իրավական բարեփոխումների հայեցակարգի հիման վրա մշակվեցին եւ ընդունվեցին «Դատարանակազմության մասին», «Դատավորի կարգավիճակի մասին», «ՀՀ արդարադատության խորհրդի մասին» ՀՀ օրենքները: Ի լրումն Սահմանադրությամբ հռչակված սկզբունքների ու դրույթների, օրենսդրորեն կանոնակարգվեցին ու մանրամասնվեցին դատավորների թեկնածությունների ընտրության, նշանակման գործընթացները, դատավորների անկախության իրավական, նյութական, սոցիալական երաշխիքները, անձնական  անձեռնմխելիության ապահովման, կարգապահական պատասխանատվության ու հետկանչի ընթացակարգերը: Արդյունքում ձեւավորվեցին ու գործնականում ներդրվեցին նախկին սովետական դատական համակարգից հիմնովին տարբեր նոր դատական համակարգ ու դատարան: 

Դատական նոր համակարգի կազմավորմանն ու ներդրմանը զուգահեռ, իշխանությունը ձեռնամուխ եղավ նյութական եւ դատավարական հիմնական օրենսգրքերի ու այլ հիմնարար օրենքների մշակման աշխատանքներին: ՀՀ վարչապետի կարգադրությամբ ստեղծվեցին առանցքային օրենսգրքերի ու օրենքների նախագծերը մշակող մասնագիտական հանձնախմբեր, սահմանվեցին ժամանակացույցեր: ՀՀ նախագահի ու կառավարության անմիջական ջանքերով հանձնախմբերը ապահովվեցին միջազգային փորձագիտական կենտրոնների գործուն աջակցությամբ:

Ձեռնարկված միջոցները հնարավորություն ընձեռեցին սեղմ ժամկետներում մշակել ու ավարտել մեկ տասնյակ կարեւորագույն օրենսգրքեր եւ օրենքներ: Դրանց ընդունմամբ` նոր դատա-իրավական համակարգը սկսեց լիարժեք գործել: 

Համակարգի գործունեության առաջին տարիները, հսկայական դրական առաջընթացի հետ մեկտեղ, ի ցույց դրեցին նաեւ վերջինիս թերի ու խոցելի կողմերը: Ակնհայտ դարձավ, որ չնայած գործադրած քաղաքական ու օրենսդրական ահռելի ջանքերին, դատական իշխանության լիակատար անկախության ապահովման խնդիրը չէր կարելի լուծված համարել: Սահմանադրության ու վերջինիս հիման վրա ընդունված մի շարք օրենսդրական ակտերով դրվել էին միայն այդ գործընթացի հիմքերը: Դատական համակարգը ամբողջովին չէր սահմանազատվել ու անկախացել գործադիր իշխանությունից, ստորադաս դատարաններն ու դատավորներն էլ իրենց հերթին` վերադաս դատարաններից ու ՀՀ դատախազությունից:

ՀՀ արդարադատության նախարարը բավական մեծ լիազորություններ ուներ դատավորների թեկնածուների նախնական ընտրության, նրանց առաջադրման, նշանակման, մասնագիտական առաջխաղացման, կարգապահական ու հետկանչի վարույթների հարուցման, դրանց լուծման հարցերում: Մի խումբ լրացուցիչ լիազորություններ էլ վերապահվել էր նրան` որպես արդարադատության խորհրդի փոխնախագահի:

Զգալիորեն պահպանվել էր դատավորների կախվածությունը ՀՀ դատախազությունից: ՀՀ դատախազության` դատական ակտերի անսահմանափակ բողոքարկման լիազորությունը սուբյեկտիվ շարժառիթներով գործադրելիս պրակտիկայում, լուրջ դժվարություններ էր ստեղծվում ստորադաս դատարանների դատավորների համար, «փչացնում» նրանց դատական ակտերի կայունության ցուցանիշները, անհնազանդներին ստիպում` նախապես հաշվի նստել հատկապես ՀՀ գլխավոր դատախազի եւ նրա տեղակալների կարծիքների հետ:

Բուն դատական համակարգի ներսում ազդեցիկ էր ՀՀ վճռաբեկ դատարանի նախագահի ու պալատների նախագահների դերը: Թեեւ վճռաբեկ դատարանի նախագահի (պալատների նախագահների) լիազորությունները դատարանների ու դրանցում գործող դատավորների նկատմամբ մեծ չէին, սակայն, որպես բարձրագույն դատական ատյանի ղեկավարներ, նրանք, ըստ էության, անսահմանափակ լիազորություններ ունեին ստորադաս դատարանների միջանկյալ ու վերջնական դատական ակտերն ուժի մեջ թողնելու, բեկանման, փոփոխման խնդիրներում: Այդ գործոնի ազդեցությունն այնքան մեծ էր, որ գործը ՀՀ վճռաբեկ դատարանի նախագահի (պալատի նախագահի) մոտ նախնական զեկուցման տանելն ու ապագա դատական ակտը համաձայնեցնելն ընդունված ու վերջիններիս կողմից խրախուսվող վարքագիծ էր:

Բայց, որքան էլ զարմանալի, բոլոր թերություններով հանդերձ, դատական ատյանների ու դատավորների կախվածության կենտրոնների բազմակիությունը բալանսավորում-հակակշռում էր այդ կենտրոններին` արդյունքում ապահովելով դատարանների ու դատավորների նվազագույն ինքնավարության ինչ-որ աստիճան: 

Լիարժեք անկախ դատարանի ու դատական իշխանության մասին խոսելը դեռ վաղաժամ էր: Ահա թե ինչու դարասկզբին արդեն հրատապ էր դատա-իրավական բարեփոխումների իրականացման երկրորդ փուլի անհրաժեշտությունը: Բարեփոխումների առաջին փուլով արմատավորված ժողովրդավարական ձեռքբերումներն ու սկզբունքները կարիք ունեին հետագա կատարելագործման ու զարգացման: 

ԳԼՈՒԽ 1-ԻՆ. ԱՐԴԱՐԱԴԱՏՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ՎԻՃԱԿԸ, ԲԱՐԵՓՈԽՈՒՄՆԵՐԻ ԱՆՀՐԱԺԵՇՏՈՒԹՅՈՒՆՆ ՈՒ ՈՒՂԻՆԵՐԸ

&1. ԴԱՏԱ-ԻՐԱՎԱԿԱՆ ՈՒ ԱՐԴԱՐԱԴԱՏՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ՃԳՆԱԺԱՄԸ 

2005 թ. Սահմանադրության մեջ կատարված լրացումներից ու փոփոխություններից հետո (նպատակը, այլեւայլ խնդիրների հետ մեկտեղ, դատական իշխանության լիարժեք անկախության ապահովման իրավական, նյութական ու կազմակերպչական երաշխիքների ընդլայնումը եւ խորացումը պետք է լիներ) ընդունված «ՀՀ դատական օրենսգիրքը» (2007) Հայաստանի դատական իշխանությունն ու արդարադատության համակարգը տարավ բոլորովին այլ ուղղությամբ: Դեռեւս նախագծային տարբերակում «Դատական օրենսգիրքն» արժանացավ ոչ միայն հայաստանյան իրավագետների ու պրակտիկ իրավաբանների, այլեւ միջազգային փորձագետների (Վենետիկի հանձնաժողով, Հայ-ամերիկյան իրավաբանների միություն) աննախադեպ քննադատությանը: Օրենսգրքը կոդիֆիկացված ակտին բնորոշ կառուցվածք չունենալուց բացի (օրինակ`ընդհանուր եւ հատուկ մասեր), նաեւ ակնհայտորեն դուրս էր եկել իր կարգավորման ոլորտից եւ պարունակում էր դատավարական բնույթի մի շարք ինստիտուտներ եւ նորմեր: Քննադատների հիմնական մտավախությունը, սակայն, մեկն էր` Դատական օրենսգիրքը, ՀՀ վճռաբեկ դատարանի նախագահի գլխավորությամբ, ստեղծում էր դատական ատյանների վերից վար խիստ կենտրոնացված կառույց` բուրգ, որին ավելի հարիր էր «դատարանների նախարարություն» անվանումը: Առաջարկվող մոդելն իսպառ բացառում էր առանձին դատավորների, ստորադաս դատական ատյանների ինքնուրույնության որեւէ դրսեւորում բուրգի գագաթից` ՀՀ վճռաբեկ դատարանի նախագահից: Նման պայմաններում դատարանների ու դատավորների անկախության մասին խոսելն այլեւս ավելորդ էր: Հրապարակային արտահայտված բոլոր զգուշացումները, թե` ստեղծում ենք բացառապես մեկ մարդու հրահանգով գործող դատական համակարգ, անտեսեցին եւ նախագծի հեղինակները, եւ երկրի քաղաքական ղեկավարությունը: 

«ՀՀ դատական օրենսգրքի» ընդունումից ու գործադրումից ամիսներ անց, օրենսգրքի ընդդիմախոսների բոլոր վատագույն կանխատեսումներն իրականացան: Գործադիրից հղված հրահանգով հարյուրավոր անմեղ քաղաքացիներ, առաջին ատյանի դատարանների որոշմամբ, անհիմն կալանավորվեցին: Դատարանների այդ որոշումների դեմ բերված բողոքների բացարձակ մեծամասնությունը մերժեց վերաքննիչ դատարանը` առանց բավարար հիմնավորումների ու պատճառաբանությունների: Մերժվեցին նաեւ կալանավորված անձանց կալանքը գրավով փոխարինելու բոլոր միջնորդություններն ու այդ որոշումների դեմ բերված բողոքները: ՀՀ վճռաբեկ դատարանի քրեական գործերով դատական պալատը դատարանների նշված որոշումների դեմ բերված վճռաբեկ բողոքներն ուղղակի վարույթ չընդունեց: Տվյալ գործերի դատաքննության փուլում արդեն ակնհայտ էր, որ դատարանները համատարած խախտել են նաեւ հարյուրավոր անմեղ քաղաքացիների նամակագրության, հեռախոսային խոսակցությունների, փոստային, հեռագրական եւ այլ հաղորդումների գաղտնիության, բնակարանների անձեռնմխելիության սահմանադրական իրավունքները:

Քաղաքական գործունեության եւ քաղաքական հայացքների, սահմանադրական իրենց իրավունքներն ու ազատություններն իրացնելու համար մոտ հարյուր ՀՀ քաղաքացի անհիմն դատապարտվեց կեղծ ու շինծու մեղադրանքներով, ահաբեկման, բռնության ու խոշտանգման ճանապարհով ձեռք բերված ապացույցներով, հաճախ էլ` առանց մեղադրանքի որեւէ ապացույցի:

Բռնությունների, ծեծուջարդի ենթարկված, մարմնական վնասվածքներ ստացած հազարավոր քաղաքացիներ չկարողացան օգտվել Եվրոպական կոնվենցիայով ու ՀՀ Սահմանադրությամբ իրենց վերապահված դատական պաշտպանության իրավունքից: Չբավարարվեցին քաղաքական մոտիվներով պաշտոնից ու աշխատանքից ազատվածի ոչ մի դիմում, ունեցվածքից ու սեփականությունից  զրկվածի ոչ մի հայց:

Վերադաս դատական ոչ մի ատյան չհանդգնեց շտկել առաջին ատյանի դատարաններին վերեւից պարտադրված ոչ մի դատական ակտ ու որոշում:

«Իշխանությունները շարունակել են կամայականորեն կալանավորել անհատների` ընդդիմադիր քաղաքական կապերի կամ քաղաքական գործունեության համար», «Տարվա ընթացքում իշխանությունները քաղաքացիների նկատմամբ, հատկապես նրանց, ում կառավարությունը համարել է քաղաքական ընդդիմադիր, կիրառել են կամայական ձերբակալություններ, կալանավորումներ ու ազատազրկում` իրենց քաղաքական գործունեության համար. երկարատեւ նախնական կալանքը մնացել է խնդրահարույց», «Դատավորները հազվադեպ են մերժում ոստիկանության կալանքի կարգադրագրերը, հայտերը», «Օրենքը նախատեսում է անկախ դատական համակարգ, սակայն դատարանները շարունակում են կանոնավոր կերպով ենթարկվել գործադիր իշխանության քաղաքական ճնշումներին, իսկ դատական կոռուպցիան դարձել է լուրջ խնդիր». սրանք մեջբերումներ են ԱՄՆ-ի Պետքարտուղարության 2009 թ. Մարդու իրավունքների զեկույցից:

Դատական համակարգում եւ արդարադատության ոլորտում առկա խորը ճգնաժամը կոնկրետ գործերի դատաքննության մոնիտորինգի արդյունքում փաստարկվեց ու հաստատվեց նաեւ ԵԱՀԿ/ԺՀՄԻԳ-ի «Դատավարությունների դիտարկում» ծրագրի 2010թ.-իվերջնական զեկույցում 

Հանրապետությունում համատարած ոտնահարվեցին ու անտեսվեցին ՀՀ քաղաքացու, կյանքի, առողջության, անձնական անձեռնմխելիության, պատվի ու արժանապատվության, խոսքի, կարծիքի, հավաքների ազատության, դատական պաշտպանության, արդար դատաքննության, օրենքի ու դատարանի առաջ  քաղաքացիների հավասարության, պատասխանատվության եւ իրավունքի  տասնյակ այլ հանրաճանաչ նորմեր ու սկզբունքներ:  Օրենքը կամ բոլորովին չգործեց, եթե  իրավախախտն  ու հանցագործը իշխանավորն էր, պաշտոնյան ու մեծահարուստը, կամ` գործեց խտրական, լայն ու տարածական մեկնաբանությամբ ու ամբողջ խստությամբ, եթե օրենքի կիրառման ոլորտում հայտնվածն ընդդիմադիր էր կամ ուղղակի իր իրավունքների համար պայքարող ՀՀ ըմբոստ քաղաքացի: Դատական համակարգը ոչ միայն չկանխեց, ապօրինի չճանաչեց իրավապահ մարմինների` ՀՀ ոստիկանության, ՀՀ դատախազության, Հատուկ քննչական ծառայության, հարկային ու մաքսային  մարմինների, ՀՀ քաղաքացիների հիմնարար  իրավունքների  ու ազատությունների համատարած բացահայտ  ոտնահարումներն ու խախտումները, արդարադատության դեմ գործած ծանրագույն  հանցագործությունները, այլեւ գնաց դրանք անտեսելու, դրանց օրինական տեսք տալու ու վավերացնելու ճանապարհով` ընդհանուր հանցակցությամբ շաղկապվելով իրավապահ մարմինների գործած ծանրագույն հանցանքներին: Դա է  պատճառը, որ հանրապետությունում կամայականությունների ու ապօրինությունների հաղթարշավն այսօր էլ ամբողջ թափով շարունակվում է: Քաղաքական հալածանքներին ու հետապնդումներին ավելացել են մի կերպ հանապազօրյա հացը վաստակող հազարավոր ՀՀ քաղաքացիների ունեզրկումն ու սեփականազրկումը: Վարչական մարմինների բացահայտ ապօրինություններն այդպես էլ չեն նկատում ՀՀ դատախազությունում: Սեփականությունից, գույքից ու ապրուստից զրկված ոչ մի քաղաքացի դատական պաշտպանության չի արժանանում: Սեփական իրավապահ ու դատական համակարգում չգտնելով պաշտպանություն ու արդարություն`  ՀՀ քաղաքացին իր ոտնահարված իրավունքների պաշտպանությունը փնտրեց ու փնտրում է միջպետական ատյաններում ու կառույցներում:  Տարեցտարի աճում է ՀՀ-ից Մարդու իրավունքների Եվրոպական դատարան ներկայացվող գանգատների թիվը:

Փաստենք: Հանրապետությունում գործող իրավապահ ու դատական համակարգը բացարձակ անպիտան գտնվեց գործադիր բարձրագույն իշխանության ճնշումներին դիմագրավելու, ՀՀ քաղաքացիների սահմանադրական իրավունքները, ազատություններն ու օրինական շահերը պաշտպանելու գործում: 2007 թ. իրականացված դատական «բարեփոխմամբ» եւ 2008 թ. նախագահական «ընտրությունների» հետեւանքով` մինչ այդ ինքնուրույնության ինչ-որ տարրեր դրսեւորող հայաստանյան դատարանն իսպառ դադարեց գոյություն ունենալ եւ, ՀՀ վճռաբեկ դատարանի գլխավորությամբ, լիովին վերածվեց վարչախմբի հանձնարարություններն ու պատվերներն անմռունչ դակող, վավերացնող նոտարական գրասենյակի:

& 2. ԴԱՏԱԻՐԱՎԱԿԱՆ ԲԱՐԵՓՈԽՈՒՄՆԵՐԻ ՀՐԱՏԱՊՈՒԹՅՈՒՆՆ ՈՒ ԱՆՀՐԱԺԵՇՏՈՒԹՅՈՒՆԸ

Հայաստանի Հանրապետությունում դատա-իրավական համակարգում ու արդարադատության ոլորտում ստեղծված համատարած խորը ճգնաժամից ելքը երկրում Սահմանադրական կարգի ու օրինականության վերականգնումն է, ժողովրդի կողմից ընտրված օրինակարգ իշխանության ձեւավորումը, պետական կառույցներին ու ինստիտուտներին իրենց սահմանադրական գործառույթներին ու պարտականություններին վերադարձնելը, իրավունքի գերակայության սկզբունքի ապահովումը, պետական մարմինների ու պաշտոնատար անձանց կողմից օրենքի կատարման անխտիր երաշխավորումը:

Երկրում ժողովրդավարության ու օրինականության հաստատումը Հայ ազգային կոնգրեսի հիմնական առաքելությունն է: Որպես երկրի եւ ժողովրդի ճակատագրով մտահոգ քաղաքական ուժ, ՀԱԿ-ը ոչ միայն քննադատում ու բացահայտում է երկրում հաստատված ապօրինի, բռնապետական, օլիգարխիկ ու կոռումպացված ռեժիմի էությունը, այլեւ հասարակությանը ներկայանում է տնտեսության, գիտության ու կրթության, առողջապահության, սոցիալական ապահովության եւ այլ ոլորտների բարեփոխումների իր ծրագրերով: ՀՀ քաղաքացուն պարզ ու տեսանելի պետք է լինի, թե ինչպիսի պետության ու հասարակության մոդել է առաջարկում իրեն Հայ ազգային կոնգրեսը, ինչպիսի երկրում պետք է ապրենք մենք ու մեր զավակները:

Պակաս կարեւոր չէ երկրում արդարադատության եւ իրավապահ մարմինների այնպիսի համակարգի, դրանց կառուցվածքի, լիազորությունների, փոխհարաբերությունների, դատախազական հսկողության ու դատական վերահսկողության մեխանիզմների սահմանումը, որոնք առավել կհամապատասխանեն մեր երկրի պետական-իրավական լավագույն ավանդույթներին, արդարության մասին հայ ժողովրդի պատկերացումներին, լիարժեք կերաշխավորեն ՀՀ քաղաքացիների սահմանադրական իրավունքների ու ազատությունների, պետության ու հասարակության օրինական շահերի արդյունավետ պաշտպանությունը:

ՀԱԿ-ի պետա-իրավական հանձնաժողովի շրջանակում մշակած դատա-իրավական բարեփոխումների սույն հայեցակարգը գալիս է համալրելու Կոնգրեսի ծրագրերի այդ շարքը: 

Մենք չենք հավակնել հեծանիվ հորինել: Սույն հայեցակարգ-ծրագրում ձգտել ենք բարելավել, կատարելագործել այն առաջադիմականը, ինչն աներկբա առկա է մեր դատա-իրավական համակարգում, նաեւ անհրաժեշտաբար լրացրել ենք զարգացած, ժողովրդավարական երկրներում փորձարկված իրավական ինստիտուտներով ու մեխանիզմներով` պարտադրաբար հաշվառելով մեր երկրի առանձնահատկություններն ու ինքնատիպությունները: Ինչ խոսք, ղեկավարվել ենք միջազգային իրավական փաստաթղթերով ու նորմատիվներով, օգտվել ենք տարբեր երկրների օրենսդրական ակտերից, եվրոպական եւ ամերիկյան երկրների իրավական համակարգերին նվիրված համեմատական գիտական վերլուծություններից: Մեր համակարգ ենք ներմուծել անգլո-սաքսոնական ու նորմատիվային` մայրցամաքային իրավական համակարգերին բնորոշ ամբողջական ինստիտուտներ: Հաճույքով օգտվել ենք նաեւ հայաստանյան իրավագետների մշակած հայեցակարգային փաստաթղթերից, մենագրություններից եւ հոդվածներից:

Դատա-իրավական բարեփոխումների հայեցակարգի մեր անշեղ ուղեցույցն է ՀՀ Սահմանադրությունը, սակայն բոլոր այն դեպքերում, երբ սահմանադրական նորմերը խոչընդոտել են դատական համակարգում նորի ու առաջադիմականի ներդրմանն ու ամրագրմանը, անվարան առաջարկել ու նախատեսել ենք նաեւ սահմանադրական փոփոխություններ ու լրացումներ:

& 3. ԱՐԴԱՐԱԴԱՏՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳՈՒՄ ՁԵՌՆԱՐԿՎԵԼԻՔ ԱՌԱՋՆԱՀԵՐԹ ՔԱՅԼԵՐ

Ա. Հայաստանի Հանրապետությունում հրատապ խնդիրներ են գործադիր եւ օրենսդիր իշխանություններից իրապես անկախ դատական համակարգի վերստեղծումը, վերակազմավորումը եւ այդ իշխանություններից նրա անկախ գործունեության ապահովումը: Դատարանի անկախության սկզբունքը պարտադրաբար ենթադրում է նաեւ միմյանցից անկախ դատական ատյանների, օղակների կազմավորում ու գործունեություն: Հարկ է ձեւավորել, կազմավորել դատական այնպիսի համակարգ, որտեղ առաջին ատյանի, վերաքննիչ դատարանները եւ ՀՀ վճռաբեկ դատարանն ու դրանցում գործող դատավորները միմյանցից որեւէ ենթակայության ու կախվածության մեջ չլինեն: Նրանց կախվածության, ազդեցության որեւէ հարաբերություն, բացի դատավարական, ֆունկցիոնալ հարաբերություններից, դատական համակարգի անկախությանն ուղղակիորեն հակացուցված է:

Բ. Իշխանությունների տարանջատման ու դատարանների անկախության նախատեսված սահմանադրական նորմերն ու երաշխիքները կարիք ունեն օրենսդրական հետագա ընդլայնման ու հստակեցման, իրավակիրառական պրոցեսում դատարանների ու դատավորների անկախության ապահովման գործուն մեխանիզմների մշակման: Դատարանների ու դատավորների անկախության ապահովման իրավական, կազմակերպչական, նյութական ու սոցիալական լրացուցիչ երաշխիքների նախատեսման հետ մեկտեղ, չափազանց կարեւոր են դատավորների դատավարական ինքնուրույնության ու անկողմնակալության ապահովման օրենսդրական մեխանիզմների մշակումն ու կիրառումը:

Գ. Նպատակահարմար ենք համարում հրաժարվել ողջ դատական մարմինների գործունեությունը, համակարգն ու լիազորությունները օրենսդրական մեկ ակտով կարգավորելու մոտեցումից` «Դատական օրենսգիրք» ունենալուց: Նման օրենսգրքերն ու համապարփակ օրենքներն արդարացված են գործադիր լիազորություններով օժտված իրավապահ մարմինների կառուցվածքը, կազմակերպումն ու գործունեությունը կանոնակարգելու պարագայում (ոստիկանություն, դատախազություն եւ այլն), բայց ոչ երբեք` դատական իշխանության: Մեր դեպքում, միասնական իրավական ակտի` «Դատական օրենսգրքի» ընդունումը դատական համակարգը որպես ենթակայության հիերարխիկ սկզբունքով ձեւավորված պետական կուռ կառույց ընկալելու լրացուցիչ գործոն հանդիսացավ: Ուստի անհրաժեշտ է մշակել եւ ընդունել «Դատարանակազմության մասին», «Դատավորի կարգավիճակի մասին», «Արդարադատության խորհրդի մասին», «Դատական դեպարտամենտի մասին» ՀՀ նոր օրենքները:

Դ. Դատական համակարգին ու նրա գործունեությանը վերաբերող նոր օրենսդրական ակտերով առաջարկում ենք արմատապես կրճատել, նվազագույնի հասցնել ՀՀ վճռաբեկ դատարանի նախագահի, ՀՀ արդարադատության նախարարի, ՀՀ նախագահի ու նրա աշխատակազմի դատական համակարգի ու դատավորների վրա ունեցած ուղղակի եւ անուղղակի բոլոր լիազորություններն ու լծակները:

Ե. Դատավորի պաշտոնը, աշխատանքն իրավաբանական պրակտիկայի բարձրակետն է իր ինքնուրույնության, իրավական վեճերի վերջնական լուծման, հասարակության մեջ ունեցած դիրքի, վարձատրության ու բազմաթիվ այլ առումներով: Հետեւաբար, դատավորի պաշտոնին բացառապես պետք է հավակնեն իրավապահ ու դատական մարմիններում, փաստաբանական, իրավախորհրդատվական ծառայություններում, մանկավարժական ու գիտական հաստատություններում լուրջ փորձառություն ձեռք բերած եւ տեսական ու գործնական բարձր պատրաստվածություն, սկզբունքայնություն, բարոյական անբասիր նկարագիր ու կամային հատկանիշներ ունեցող անձինք: «Դատավորի կարգավիճակի մասին» ՀՀ ապագա օրենքը պետք է հստակ սահմանի այդ պաշտոնի հավակնորդներին ներկայացվող վերը նշված բարձր պահանջներն ու չափանիշները:

Զ. Դատական համակարգը պետք է մաքրել, ազատել դատավորի բարձր կոչումը վարկաբեկած, կոռումպացված ու կամակատար դատական կադրերից: Շինծու ու կեղծ մեղադրանքներով անմեղ անձանց կալանավորած ու դատապարտած, ՀՀ քաղաքացու սահմանադրական իրավունքներն ու ազատությունները գիտակցաբար ու միտումնավոր ոտնահարած բոլոր դատավորները, օրենքով սահմանված կարգով, ոչ միայն պետք է հետ կանչվեն իրենց զբաղեցրած պաշտոններից, այլեւ պատասխան տան դատարանի առաջ:

Է. Անհրաժեշտ ենք համարում խստացված քրեական եւ այլ պատասխանատվություն նախատեսել դատավորի կողմից ակնհայտ անարդար ու ապօրինի դատական ակտ ու որոշում կայացնելու դեպքում: Արդարացի ու նպատակահարմար ենք համարում, որ նման խախտումների համար նախատեսվի թե’ քրեական ու գույքային, թե’ կարգապահական ու գույքային պատասխանատվություն` կախված վրա հասած հետեւանքների ծանրությունից:

Ը. Դատավորների թեկնածությունների նախնական ընտրության, պաշտոնների նշանակման ու առաջխաղացման սկզբնական առաջարկությունների ձեւավորումը նպատակահարմար է հանձնել դատավորների ինքնավար, ընտրովի մարմիններին: Հարկ է օրենսդրորեն հստակ սահմանել այն օբյեկտիվ հատկանիշներն ու չափորոշիչները, որոնց հիման վրա այդ դեպքերում բաց ու հրապարակային պետք է գործեն այդ մարմինները:

Թ. Դատավորների թեկնածությունների քննարկման եւ պաշտոնի նշանակման վերջնափուլին ընդունելի ենք համարում մասնակից դարձնել ՀՀ ԱԺ-ին: Մինչ ՀՀ նախագահի կողմից դատավորի թեկնածության հաստատումն ու պաշտոնի նշանակումը, առաջարկում ենք, որ առաջարկն ստանա նաեւ ՀՀ ԱԺ-ի հավանությունը: Ընդ որում, անկախ այն բանից` ԱԺ-ն կտա կամ չի տա հավանություն` նոր թեկնածության առաջադրման լիազորություն չպետք է ունենա: Դատավորների նշանակման նման մեխանիզմ գործում է ԱՄՆ-ի ֆեդերալ դատարանների դատավորների նշանակման ժամանակ: Այս ընթացակարգի նախատեսումը նախ կհակակշռի, կբալանսավորի ՀՀ նախագահի ինստիտուտի հնարավոր ազդեցությունը դատական համակարգի կազմավորման վրա, ապա նաեւ` երկրի օրենսդիր մարմինը մասնակից կդառնա դատական իշխանության ձեւավորմանն ու պատասխանատու կլինի արդարադատության համակարգի կազմավորման ու գործունեության համար: Դրանից բացի, չնայած առաջարկվող նորամուծությունը սահմանադրական փոփոխություն է պահանջում, դատավորի ու դատական համակարգի անկախության ամրապնդման հավելյալ եւ լուրջ երաշխիք է:

& 4. ԱՐԴԱՐԱԴԱՏՈՒԹՅԱՆ ԽՈՐՀՐԴԻ ՎԵՐԱՓՈԽՈՒՄ

Լուրջ վերանայման կարիք ունի արդարադատության խորհուրդը: Ֆրանսիական մագիստրատուրայի խորհրդի մոդելով ստեղծված ՀՀ արդարադատության խորհուրդը 2005 թ. սահմանադրական փոփոխությունների  եւ այնուհետ ընդունված «Դատական օրենսգրքի» հետեւանքով լիովին վերածվեց ՀՀ վճռաբեկ դատարանի նախագահի կամքի ու հանձնարարականների անմռունչ կատարող, ինքնուրույնություն դրսեւորած դատավորներին պատժող, դատական ողջ համակարգը լիակատար հսկողության տակ պահող պատժիչ լծակի: Ուստի հարկ ենք համարում վերանայել այդ խորհրդի կազմավորման կարգը, կազմը  եւ մի քանի այլ խնդիրներ:

Ա.Փաստ է, որ Արդարադատության խորհուրդն իր ներկա լիազորություններով հանդես է գալիս ոչ միայն դատավորների անկախության ու անձեռնմխելիության ապահովմանը, նրանց պաշտոնի նշանակմանն ու առաջխաղացմանն օժանդակող սահմանադրական մարմին, այլեւ նրանց յուրահատուկ «դատարանն է»: Օրենքով սահմանված հիմքերի առկայության դեպքում խորհուրդը նրանց ենթարկում է կարգապահական պատասխանատվության, հետ է կանչում զբաղեցրած պաշտոնից եւ այլն: Իր լիազորություններն իրականացնելիս խորհուրդը նաեւ յուրահատուկ «դատաքննություն» է իրականացնում, հարուցում ու ներկայացնում է որոշակի «մեղադրանք», կարող է ներկայացնել նաեւ գրավոր ու իրեղեն «ապացույցներ», իսկ խախտում թույլ տված դատավորը հանդես է գալիս բացատրություններով: Ելույթի իրավունք ունեն խորհրդի բոլոր անդամները: Վերջում խորհուրդը «վճիռ» է կայացնում: Հետեւաբար, որոշում ու եզրակացություն կայացնող նույն մարմինը իրականացնում է թե մեղադրանքի, թե պաշտպանության եւ թե գործի, վեճի լուծման գործառույթ: Պարզ է նաեւ, որ խորհրդում այս գործառույթների մաքուր դատավարական իրականացումն անհնար ու նաեւ նպատակահարմար չէ: Այդ իսկ պատճառով, խորհրդի կազմում բուն արդարադատության գործընթացի այլ մասնակիցների ներգրավվածությունը կարող է էապես բարելավել «մեղադրանքի» կողմի եւ «պաշտպանական» կողմի տեսակետների ու շահերի ներկայացումը եւ բալանսավորել ու հակակշռել խորհրդի կազմում մեծամասնություն կազմող դատավորների կորպորատիվ շահին: Այդ հիմնավորմամբ` առաջարկում ենք խորհրդի կազմում ընդգրկել ՀՀ դատախազության եւ ՀՀ փաստաբանների պալատի երկուական ներկայացուցիչ: Դատախազների թեկնածությունները ՀՀ նախագահին կառաջադրի ՀՀ գլխավոր դատախազը, իսկ փաստաբան անդամներին կընտրի ՀՀ փաստաբանների պալատի ընդհանուր ժողովը, եւ ՀՀ փաստաբանների պալատի նախագահը կառաջադրի ՀՀ նախագահին:

Բ. Արդարացված ենք համարում նաեւ խորհրդի անդամ իրավաբան-գիտնականների թվի կրկնապատկումը: Արդարադատության խորհրդում պահպանելով դատավորների թվի մեծամասնությունը` իրավաբան-գիտնականների տեսակարար կշռի մեծացումն առավել ծանրակշիռ ու լիարժեք կդարձնի քննարկվող իրավաբանական խնդիրների վերաբերյալ մասնագիտական որակյալ եւ ըստ էության գերատեսչական որեւէ շահով չառաջնորդվող տեսակետի ներկայացումը: Ընդ որում` առաջարկում ենք, որ իրավաբան-գիտնական անդամներից երկուսին խորհրդի կազմում նշանակի ՀՀ ԱԺ-ն, երկուսին` ՀՀ նախագահը: Սահմանադրական լրացման անհրաժեշտությունը, կարծում ենք, արդարացված է:

Գ. Գործող օրենսդրության համաձայն, խորհրդի կազմում ընդգրկված դատավորները շարունակում են պաշտոնավարել, ինչի հետեւանքով դատական համակարգում այսօր գործում են երկու կարգավիճակի դատավորներ` ուղղակի դատավորներ եւ խորհրդի անդամ դատավորներ: Քանի որ արդարադատության խորհրդի լիազորությունները բավական մեծ ու ծանրակշիռ են դատավորների առաջխաղացման, կարգապահական պատասխանատվության եւ այլ հարցերում, ուստի վերադաս դատարանի կողմից խորհրդի անդամ դատավորի կայացրած դատական ակտի վերանայման ժամանակ այդ հանգամանքը դատարանի ինքնուրույնությունը կաշկանդող լրացուցիչ գործոն է: Հետեւաբար, նպատակահարմար է դատավորին խորհրդի անդամ նշանակելիս միաժամանակ կասեցնել նրա` որպես դատավորի լիազորությունները:

Դ. Արդարադատության խորհրդի լիազորությունների կարեւորությունից ելնելով` կարեւորում ենք խորհրդի դատավոր անդամի համար լրացուցիչ ցենզերի (տարիք, փորձառություն) նախատեսումը: Արդարադատության խորհրդի կազմում դատավորների ընտրվելը շահագրգռելու նպատակով` կարելի է խորհրդի անդամի համար աշխատավարձի մինչեւ 20% հավելավճար սահմանել:

Ե. ՀՀ վճռաբեկ դատարանի նախագահը չպետք է որեւէ առնչություն ունենա արդարադատության խորհրդի հետ: Նա չպետք է ոչ նախապատրաստի խորհրդի նիստերի օրակարգը, ոչ էլ` վարի այդ նիստերը: Այդ լիազորությունները կարելի է վերապահել խորհրդի դատավոր անդամներին` ռոտացիոն կարգով:

Զ. Արդարադատության խորհրդի հետ առնչություն չպետք է ունենա նաեւ դատական դեպարտամենտը (կամ` նրա առանձնացված ստորաբաժանումը), նաեւ չպետք է հանդես գա որպես խորհրդի աշխատակազմ: «Արդարադատության խորհրդի մասին» ՀՀ օրենքը կկարգավորի իր աշխատակազմի ձեւավորման ու գործունեության ընթացակարգերը:

Ակնհայտ է, որ առաջարկվող փոփոխություններից մի քանիսը պահանջում են ոչ միայն օրենսդրական, այլեւ սահմանադրական փոփոխքություններ: Սակայն, մեր երկրում անկախ դատական իշխանության ձեւավորման խնդրի գերկարեւորությունը օրինականության ու ժողովրդավարության զարգացման տեսանկյունից անխուսափելի է դարձնում ՀՀ Սահմանադրության հետագա կատարելագործման ու բարեփոխման անհրաժեշտությունը:

& 5. ԴԱՏԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳՈՒՄ ԱՌԱՋԱՐԿՎՈՂ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԱՅԻՆ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

Ա. Ընդհանուր իրավասության դատարաններ

Առաջարկում ենք հանրապետությունում ձեւավորել ընդհանուր իրավասության դատարանների նոր համակարգ: Գործող համակարգից նրա հիմնական առանձնահատկությունը ընդհանուր իրավասության առաջին ատյանի դատարանների երկօղակ կառուցվածքն է: Ըստ այդմ, առաջարկում ենք ստեղծել ընդհանուր իրավասության առաջին ատյանի տեղական, մարզային եւ թաղային դատարաններ:

Ընդհանուր իրավասության դառարանների առաջին օղակի` տեղական դատարանների դատական ընդդատությանը կարելի է հանձնել ոչ մեծ ծանրության, միջին ծանրության հանցագործությունների վերաբերյալ քրեական գործերի, մինչեւ 3 մլն դրամի վերաբերյալ քաղաքացիական վեճերի եւ բոլոր իրավաբանական փաստերի հաստատման վերաբերյալ գործերը: Տեղական դատարաններում գործերը պետք է միանձնյա քննի տեղական դատարանի դատավորը: Մարզերում տեղական դատարանները կազմավորվելու են նախկին շրջանային բաժանման բոլոր կենտրոններում, Երեւանում` բոլոր թաղերում (նախկին համայնքներում): Սակավ բնակեցված շրջաններում ու թաղերում կարելի է ձեւավորել մեկ տեղական դատարան` երկու շրջանի կամ թաղի համար:

Երկրորդ օղակի` մարզային եւ թաղային դատարանների դատական ընդդատությանն առաջարկում ենք հանձնել ծանր եւ առանձնապես ծանր հանցագործությունների վերաբերյալ գործերը եւ 3 մլն դրամից ավելի հայցապահանջի վերաբերյալ քաղաքացիական վեճերը: Գործերի ծանրաբեռնվածությունից ելնելով` երկու մարզի կամ թաղի համար կարելի է կազմակերպել մեկ միջմարզային կամ միջթաղային դատարան: Մարզային եւ թաղային դատարաններում գործերը կքննվեն կոլեգիալ` դատարանի երեք դատավորների կազմով:

Ընդհանուր իրավասության առաջին ատյանի դատարանների երկօղակ (երկաստիճան) կառուցվածքը տարբեր մոդիֆիկացիաներով տարածված է աշխարհի բազմաթիվ երկրներում, հավասարաչափ ընդունված է թե’ անգլո-սաքսոնական, թե’ մայրցամաքային իրավական համակարգեր ունեցող պետություններում: Ելնելով հանցանքների ծանրությունից, քրեական գործերի ու իրավաբանական վեճերի բարդությունից ու կարեւորությունից, դրանց կարգավորման ու լուծման նպատակով, պետությունները նախատեսում են իրավապահ ու դատական մարմինների միջոցների ծախսային տարբեր ռեժիմներ, դրանք քննող դատարանների կազմակերպական ու նաեւ դատավարական, ընթացակարգային առանձնահատկություններ:

Առաջին ատյանի դատարանների առաջարկվող երկօղակ կառուցվածքը հնարավորություն կընձեռի ունենալ ոչ միայն պրոֆեսիոնալ, այլեւ խնայողական դատարան: Բազմափորձ ու հմուտ դատավորները կներգրավվեն ծանր ու բարդ հանցագործությունների, խրթին իրավաբանական վեճերի քննությանը, իսկ երտասարդ ու նորանշանակ դատավորները փորձառություն եւ մասնագիտական հմտություններ ձեռք կբերեն առաջին օղակի դատարաններում:

Անտրամաբանական ու սխալ ենք համարում, երբ առաջին ատյանի դատարանի նույն դատավորն այսօր միանձնյա քննում է թե տուգանքով պատժվող ոչ մեծ վտանգավորություն ունեցող հանցանքի վերաբերյալ գործը եւ թե` միանձնյա լուծում 25 տարի ազատազրկմամբ կամ ցմահ բանտարկությամբ պատժվող գործով ամբաստանյալի մեղքի ու պատժի հարցերը:

Երդվյալ ատենակալների ինստիտուտի բացակայության պարագայում, երբ թե մեղքի հարցը եւ թե պատժի սահմանումը գտնվում են դատարանի բացառիկ լիազորության շրջանակներում, ծանր ու առանձնապես ծանր հանցանքների գործերով դատավորների կոլեգիալ կազմի նախատեսումը դատական հնարավոր սխալներից խուսափելու լրացուցիչ միջոց ենք դիտարկում: Մեկ դատավորի համեմատ, բնականաբար, ավելի քիչ է երեք փորձառու դատավորի սխալվելու հավանականությունը:

Վերաքննիչ դատարաններ

Նպատակահարմար ենք համարում նույն ձեւով պահպանել ընդհանուր իրավասության վերաքննիչ քրեական եւ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարանների գործող կառույցը` ստորեւ ներկայացվող վերաքննիչ վարույթի առաջարկվող փոփոխություններով: Պահպանում ենք մեկ վերաքննիչ քրեական դատարան եւ մեկ վերաքննիչ քաղաքացիական դատարան:

Վերաքննիչ դատարանները քննելու են ընդհանուր իրավասության առաջին ատյանի երկօղակ դատարանների (տեղական, մարզային եւ թաղային) քրեական եւ քաղաքացիական գործերով ուժի մեջ չմտած դատական ակտերի, ինչպես նաեւ ուժի մեջ չմտած գործը, ըստ էության չլուծող դատական ակտերի ու որոշումների դեմ կողմերի բերած վերաքննիչ բողոքները: Բնական է, որ վերաքննիչ բողոքները պետք է լսվեն կոլեգիալ` երեք դատավորի կազմով:

Ընդհանուր իրավասության դատարանների համակարգը եզրափակում է ՀՀ վճռաբեկ դատարանը: Քանի որ այս դատարանը պետք է ներառի նաեւ մասնագիտական դատարանների վճռաբեկ ատյանները, ուստի, գործող երկու պալատի փոխարեն, եռպալատյա կառուցվածք ենք առաջարկում.

1. Քրեական գործերով դատական պալատ

2. Քաղաքացիական-տնտեսական գործերով դատական պալատ

3. Վարչական գործերով դատական պալատ

ՀՀ վճռաբեկ դատարանի դատական ընդդատությանը պետք է վերապահվեն ընդհանուր իրավասության տեղական, մարզային (միջմարզային), թաղային (միջթաղային) դատարանների ընդհանուր իրավասության վերաքննիչ քրեական, վերաքննիչ քաղաքացիական, վարչական վերաքննիչ դատարանի, մինչդատական վարույթի նկատմամբ հսկողություն իրականացնող տեղական ու վերաքննիչ դատարանների օրինական ուժի մեջ մտած դատական ակտերի (վճիռ, դատավճիռ, որոշում) դեմ բերված վճռաբեկ բողոքների քննությունը:

ՀՀ վճռաբեկ դատարանում բողոքները քննվելու են դատական պալատների կազմով: Իրավաբանական առանձնակի բարդություններ ներկայացնող բողոքների քննությունը, դատական որեւէ պալատի որոշմամբ, կարող է հանձնվել վճռաբեկ դատարանի լիագումար նիստի քննությանը:

Բ. ՄԻՆՉԴԱՏԱԿԱՆ ՎԱՐՈՒՅԹԻ ՆԿԱՏՄԱՄԲ ԴԱՏԱԿԱՆ ՎԵՐԱՀՍԿՈՂՈՒԹՅԱՆ ԴԱՏԱՐԱՆՆԵՐ

Մինչդատական վարույթում դատարանի  դերի ու նշանակության մեծացման խնդիրը լուծելու նպատակով` նպատակահարմար ենք համարում ոչ միայն ընդլայնել հետաքննության ու նախաքննության նկատմամբ դատական վերահսկողության ծավալն ու շրջանակը (դրա մասին` ստորեւ), այլեւ այդ վերահսկողությունը հանձնել հատուկ այդ խնդրի իրականացումն ապահովելու նպատակով ստեղծված դատական ատյաններին:

Այդպիսի մասնագիտացված դատարանի ստեղծման առաջարկությունը պայմանավորված է մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողության լիազորության կարեւորությամբ, մինչդատական վարույթի ընթացքում քաղաքացիների սահմանադրական ու դատավարական իրավունքների լիարժեք դատական պաշտպանության երաշխիքների ընդլայնման անհրաժեշտությամբ:

Նկատենք, որ նման մասնագիտացված դատարանի նախատեսումը ֆրանսիական արդարադատությանը հայտնի «մեղադրական կամերայի» կատարելագործված մոդելի ներդնումն է մեր դատական համակարգում:

Այս առումով հատկանշական է նաեւ, որ ԵԱՀԿ ԺՀՄԻԳԻ-ի Հայաստանում «Դատավարությունների դիտարկում» ծրագրի 2010 թ. հրապարակած վերջնական զեկույցը եւս համարում է, որ առանձին մասնագիտացված դատարանների կողմից նախաքննության նկատմամբ դատական վերահսկողության իրականացումը լավագույն օրինակն է:

Առաջարկում ենք մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողության դատարանների հետեւյալ կառուցվածքը.

ПрямаясострелкойБлоксхемапроцессՏեղական դատարաններ

-նախկին շրջկենտրոններում, Երեւանի թաղամասերում

БлоксхемапроцессՎերաքննիչ դատարան

-Երեւանում (մեկը)

Այս մասնագիտացված դատարանների համար` որպես վճռաբեկ ատյան հանդես կգա ՀՀ վճռաբեկ դատարանի քրեական գործերով դատական պալատը: Այս դատարանների տեղական օղակի քննությանը պետք է հանձնվեն.

ա. Դատարանների թույլտվությամբ քննչական գործողությունների կատարման բոլոր միջնորդությունների քննությունը;

բ. Մեղադրյալի նկատամամբ կալանքը որպես խափանման միջոց ընտրելու միջնորդությունների քննարկումը;

գ. Կալանքը գրավով փոխարինելու միջնորդությունների լուծումը;

դ. Ապացույցների թույլատրելիության վեճերի լուծումը (բողոքարկումը);

ե. Քրեական վարույթների ու քրեական հետապնդման հարուցումը մերժելու բողոքների լուծումը;

զ. Քրեական հետապնդումների դադարեցման մասին որոշումների դեմ բերված բողոքների լուծումը;

է. Արարքների որակման, մեղադրանքի ծավալի դեմ բերված բողոքների լուծումը:

           Մի խոսքով, առաջարկում ենք այս դատարանի քննությանը հանձնել գործող ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 290-րդ հոդվածի կարգով  բողոքարկվող բոլոր որոշումները եւ ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 39-րդ գլխում նախատեսված բոլոր գործողությունների  թույլտվություն տալու հարցերը: Այս դատարանների վերաքննիչ ատյանի դատական ընդդատությանը կհանձնվեն մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողություն իրականացնող առաջին ատյանի դատարանների ուժի մեջ չմտած դատական ակտերի (որոշումների)  դեմ կողմերի բերած վերաքննիչ բողոքների քննությունը: 

Նշված հարցերի լուծումից բացի, մինչդատական վարույթի նկատմամբ վերահսկողություն իրականացնող դատարանն իր վարույթում ըստ էության քրեական գործ չի քննելու, ինչը նպաստելու է վերջինիս դատավարական լիազորությունների անկախ ու անկաշկանդ իրականացմանը եւ այդ դատարանների դատավորների մասնագիտական հմտությունների խորացմանը` իրենց հանձնարարված ոլորտում:

          Դատարանի` նման ինքնուրույն վարույթի գոյությունը դատավարական շահի տեսանկյունից հնարավորություն է տալու, մինչ որեւէ քրեական գործով բուն դատաքննությունն սկսելը, լուծել վիճահարույց բազմաթիվ հարցեր եւ զգալիորեն բեռնաթափել (նաեւ` լիցքաթափել) ընդհանուր իրավասության դատարանների դատական քննությունը: Այս որոշիչ դերից զատ, չի կարելի անտեսել մեկ այլ հանգամանք եւս. սա կարող է նպաստել մեղադրական եզրակացություններով ավարտվող գործերի քանակի նվազմանն ու դատարան մուտքերին:

          Պակաս կարեւոր հանգամանք չէ, որ այս մասնագիտացված դատարանի ստեղծումը չի պահանջում ոչ դատավորների թվի ավելացում, ոչ էլ` շենքային նոր պայմաններ: Նույն ծանրաբեռնվածությունն այսօր կրում են ընդհանուր իրավասության դատարանները, եւ շենքային համապատասխան պայմաններն առկա են բոլոր շրջկենտրոններում ու Երեւանի թաղամասերում:

          Մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողություն իրականացնող տեղական դատարանները միջնորդություններն ու բողոքները քննելու են միանձնյա: Մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողություն իրականացնող վերաքննիչ դատարանը վերանայելու է տեղական դատարանների ուժի մեջ չմտած որոշումների դեմ բերված բողոքները` դատարանի երեք դատավորների կազմով: 

          Մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողության տեղական եւ վերաքննիչ դատարանների օրինական ուժ ստացած որոշումները վճռաբեկության կարգով վերանայվելու են ՀՀ վճռաբեկ դատարանի քրեական գործերով պալատում:

ԳԼՈՒԽ 2-ՐԴ. ՔՐԵԱԿԱՆ ԱՐԴԱՐԱԴԱՏՈՒԹՅԱՆ ՕՐԵՆՍԴՐՈՒԹՅԱՆ ԲԱՐԵՓՈԽՈՒՄԸ

& 1. ՔՐԵԱԿԱՆ ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ՆՈՐ ՕՐԵՆՍԳՐՔԻ ՀԱՅԵՑԱԿԱՐԳԱՅԻՆ ՄՈՏԵՑՈՒՄՆԵՐԸ

Վերջին տարիներին, հատկապես 2005 թ. սահմանադրական փոփոխություններից հետո, գործող ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգիրքն օրենսդրական լուրջ ինտերվենցիայի ենթարկվեց, ինչի հետեւանքով այնպիսի լրացումներ ու փոփոխություններ կատարվեցին, որոնք հիմնականում չէին համապատասխանում օրենսգրքի ներքին տրամաբանությանը, օտար օրենսդրություններից արհեստականորեն փոխառնված ամբողջական ինստիտուտներ էին, որոնք բավարար քննարկված, մշակված ու համադրված չէին գործող քրեական դատավարության հիմնական սկզբունքների ու հասկացությունների հետ, չէին անցել ներպետական ու արտաքին մասնագիտական փորձաքննություններ: Այս ամենի հետեւանքով լրջորեն խաթարվեցին քրեական դատավարության օրենսգրքի միասնականությունը, հանրային ու մասնավոր շահերի պաշտպանութան հավասարակշռությունը, խորը հակասություններ ծնվեցին օրենսգրքի ընդհանուր եւ հատուկ մասերի, դատավարական առանձին ինստիտուտների ու հասկացությունների միջեւ:

Նորովի արժեվորելով մարդու իրավունքների պաշտպանության ոլորտում Հայաստանի Հանրապետության ստանձնած միջազգային պարտավորությունները, գործող քրեական դատավարության օրենսգիրքը նոր փոփոխություններով ու լրացումներով վերջնականապես խճճելու-աղճատելու մտավախությունից ելնելով` հրատապ է դարձել նոր Քրեական դատավարության օրենսգրքի մշակման ու ընդունման խնդիրը: Դեռեւս նախորդ նախագահի օրոք իշխանությունները ձեռնամուխ էին եղել այս խնդրի լուծմանը: Գործող վարչախումբն էլ, ի վերջո, նախկինի նման համոզվելով, որ դա իր գործադիր ու օրենսդիր մարմինների ինտելեկտուալ ուժերից վեր խնդիր է, նախաձեռնությունը զիջել է ԵՊՀ իրավաբանական ֆակուլտետի մեր գործընկերներին:

Այդ առումով մեր մասնագիտական անհանգստությունը մեծապես փարատված է: Մնում է հուսալ, որ իրավապահ մարմինների գործող ղեկավարները նախագծի մշակման ընթացքում հանգիստ կթողնեն մեր դատավարագետներին ու, գերատեսչական շահերից դրդված, վերմակը չեն ձգի միայն իրենց վրա, իսկ մեր գործընկերներն էլ քաղաքացիական համառություն ու մասնագիտական սկզբունքայնություն կդրսեւորեն իրենց մոտեցումներն ու տեսակետներն անզիջում պաշտպանելու խնդիրներում:

Նաեւ այս մտահոգությունը նկատի առնելով` սույն հայեցակարգում անհրաժեշտ համարեցինք ապագա քրեադատավարական օրենսդրության մի շարք հիմնադրույթների ու ինստիտուտների ուրվագծերի շարադրման անհրաժեշտությունը.

1. Քրեական վարույթում (թե’ մինչդատական, թե’ դատական) առանցքային գործոնը անձն է: Հանցանքի կատարման փաստով քրեադատավարական  հարաբերությունները ծագում են անձի եւ քրեական վարույթն իրականացնող մարմնի միջեւ: Ծագած իրավահարաբերությունների ընթացքում որքան էլ կարեւոր ու առաջնային լինի հանրային ու պետական շահերի պաշտպանության խնդիրը, չի կարող գերակայել անձի, նրա իրավունքների ու ազատությունների քրեադատավարական համապարփակ պաշտպանության նկատմամբ: ՀՀ Սահմանադրության 3-րդ հոդվածը հռչակում է. «Մարդը, նրա արժանապատվությունը, իրավունքներն ու ազատությունները բարձրագույն արժեքներ են:… Պետությունը սահմանափակված է մարդու եւ քաղաքացու հիմնական իրավունքներով եւ ազատություններով` որպես անմիջականորեն գործող իրավունք»: Ահա թե ինչու քրեական վարույթի բոլոր փուլերում անձի սահմանադրական իրավունքների ու ազատությունների լիարժեք պաշտպանության համար համապարփակ իրավական երաշխիքների ու մեխանիզմների նախատեսումը նոր քրեական դատավարության օրենսգրքի ամենաառաջնային խնդիրը պետք է լինի:

2. Մինչդատական վարույթում պետք է ընդլայնվեն եւ ուժեղացվեն դատարանի տեղն ու դերը: Գործող քրեական դատավարությունում քրեական վարույթի գերակշիռ մասը բաժին է ընկնում մինչդատական վարույթին: Մինչդատական վարույթն էլ ամբողջությամբ ընկած է հետաքննության, նախաքննության մարմինների ու դատախազության վրա: Հայաստանում քրեական արդարադատության զարգացման հեռանկարի տեսանկյունից` մինչդատական վարույթում դատարանին աստիճանաբար ավելի շատ տեղ պետք է հատկացվի: Ավելին, ապագայում անհրաժեշտ է լինելու մինչդատական վարույթի այսօրվա մի շարք փուլեր փոխանցել դատական քննության փուլ, ինչը լուրջ նախապատրաստական  (կադրային, կազմակերպչական, հոգեբանական եւ այլ) աշխատանք ու ջանքեր է պահանջում: Մինչ այդ, մեր համոզմամբ, նոր քրեական ու դատավարության օրենսգրքի ընդունումն այն առիթն է, երբ կարելի է մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողության ծավալի ու շրջանակի լուրջ ընդլայնում կատարել: Ընդ որում, ընդլայնումը կարող է տեղի ունենալ մի քանի ճանապարհով.

Ա. Ընդլայնել այն քննչական ու օպերատիվ-հետախուզական գործողությունների շրջանակը, որոնք կարող են կատարվել միայն դատարանի թույլտվությամբ (գործողներին ավելացնել, օրինակ, գույքի վրա կալանք դնելը, բնակարանում առգրավում կատարելը եւ այլն):

Բ. Ընդլայնել մինչդատական վարույթի ընթացքում կայացված դատական կարգով բողոքարկման որոշումների շրջանակը: Մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողություն իրականացնող մասնագիտացված դատարանների ստեղծումը նպատակաուղղված է մրցակցության սկզբունքի ընդլայնմանը նախաքննության փուլում:

Գ. Մինչդատական վարույթի ընթացքում թույլատրել դատարանի միջոցով առանձին քննչական գործողությունների  կատարումը (դեպոզիտային ընթացակարգ), օրինակ` մեղադրյալի, վկայի կամ տուժողի հարցաքննությունը, այդ գործողության արդյունքում ակնկալվող ապացույցի կարեւորության եւ ապագայում դրա թույլատրելիության վեճերը բացառելու նպատակով: Ընդ որում, նման իրավունք վերապահել թե մեղադրանքի եւ թե պաշտպանության կողմին:

3. Ժամանակն է մինչդատական վարույթում ամրապնդել մրցակցության սկզբունքի տարրերը: Ճիշտ է, այս սկզբունքը պետք է լիակատար գործի եւ ապահովված լինի դատական քննության ընթացքում, բայց մրցակցության սկզբունքի որոշ տարրերի նախատեսումը մինչդատական վարույթում, մեր կարծիքով, կարող է զգալիորեն մեղմել մինչդատական վարույթին բնորոշ կողմերի անհավասարությունը: Այս տեսակետից ընդունելի կարելի է համարել մեղադրյալի ու պաշտպանական կողմի իրավունքների առկա շրջանակի զգալի ընդլայնումը. 

ա. Մեղադրյալին կարելի է իրավունք տալ ձերբակալման ու կալանման պահից բժշկական հետազոտություն անցնել եւ եզրակացություն ստանալ:

բ. Պաշտպանին իրավունք վերապահել ներկա լինել իր պաշտպանյալի մասնակցությամբ, նաեւ իր միջնորդությամբ կատարվող բոլոր քննչական գործողություններին:

գ. Ընդունելի է նաեւ վկային կամ տուժողին պաշտպանի կողմից հարցաքննելու լիազորություն տալը, հարցաքննության արձանագրությունը անհապաղ քննիչին ներկայացնելու պայմանով եւ գործով ապացույց ճանաչելու միջնորդությամբ: Քննիչի կայացրած որոշումը պետք է ենթակա լինի բողոքարկման հսկող դատախազին, այնուհետեւ` դատարան: Իր հերթին քննիչը ազատ պետք է լինի նույն վկային (կրկին) հարցաքննելու սահմանափակումից:

դ. Արդարացված ենք համարում Քրեական դատավարական օրենսգրքում պաշտպանի հարցումներ կատարելու, փաստաթղթեր պահանջելու լիազորությունը, իսկ  պետական մարմիններից ու պաշտոնատար անձանց կողմից` դրանք տրամադրելու պարտականության նախատեսումը:

ե. Պաշտպանին կարելի է իրավունք վերապահել դատարանի թույլտվությամբ (որոշմամբ) ստանալ բանկային գաղտնիք պարունակող տեղեկություններ, հեռախոսային խոսակցությունների վերծանումներ եւ այլն:

4. Անհրաժեշտ է, որ նոր քրեադատավարական օրենսդրությունը հրաժարվի քրեական գործ հարուցելու ինստիտուտից: Հանցագործության մասին հաղորդումը ստանալուց հետո հետաքննության մարմնի կողմից կատարվող բոլոր գործողությունները, այդ ընթացքում կազմվող բոլոր արձանագրությունները պետք է ունենան նույն դատավարական ապացուցողական նշանակությունը, ինչ որ` այնուհետեւ քննիչի կողմից կատարվողները: Այս մոտեցումը հնարավորություն կտա առանց անհրաժեշտության խուսափել քննչական գործողությունների կատարման անհարկի կրկնությունից, եւ որ ամենակարեւորն է` կբարձրացնի հետաքննության մարմինների կողմից կատարվող գործողությունների դատավարական նշանակությունը, ողջ հետաքննության նշանակությունն ու դերը քրեական վարույթի ընթացքի եւ ճակատագրի հարցում: Ընդ որում, քրեական վարույթ իրականացնելու մասին առանձին որոշում կայացնելու անհրաժեշտություն չպետք է լինի: Վարույթի սկիզբը կարելի է համարել առաջին քննչական գործողության կատարումը:

5. Մինչդատական վարույթի մի կարեւոր փուլ, որն իրականացնում է օպերատիվ հետախուզական ու հետաքննության մարմինը, գործող օրենսդրության համաձայն, դուրս է հետաքննության հասկացությունից, սահմաններից: Խոսքը հետաքննության մարմնի կողմից այսօր մինչ քր. գործի հարուցումը կատարվող գործողությունների մասին է: Սա դատավարական հստակ չֆորմալիզացված գործողությունների մի փուլ է, որն ըստ էության չի մտնում այսօրվա «հետաքննություն» դատավարական հասկացության շրջանակի մեջ եւ, հետեւաբար, բացարձակապես դուրս է նաեւ դատախազական հսկողությունից: Մինչդեռ հենց այս փուլում է, որ հիմնականում (ինչպես ցույց է տալիս մեր պրակտիկան) հարյուրավոր քաղաքացիներ ապօրինի բերման են ենթարկվում, բացահայտ խախտվում է նրանց անձնական անձեռնմխելիության, ազատության, արժանապատվության սահմանադրական իրավունքներն ու ազատությունները, նաեւ հաճախ` ահաբեկման, բռնության ու խոշտանգումների են ենթարկվում: Ուստի անհրաժեշտ ենք համարում ընդլայնել հետաքննության դատավարական շրջանակը, նրա սկիզբը տեղափոխել դատավարական ավելի վաղ փուլ` հանցագործության կատարման մասին հաղորդում ստանալու պահը, որը կավարտվի կասկածյալի հայտնաբերմամբ: Նման մոտեցումը հնարավորություն կտա նոր քրեական դատավարությունում խստագույնս ֆորմալիզացնել հանցագործությունների մասին հաղորդում ստանալուց հետո կատարվող հետաքննության մարմնի բոլոր գործողություններն ու ընթացակարգերը, եւ ամենակարեւորը` մարդու իրավունքների պաշտպանության առումով այսօր առավել խոցելի այդ փուլը ներառել դատախազական հսկողության ոլորտ, ինչով եւ օրենսդրական լրացուցիչ երաշխիքներ կնախատեսվեն քաղաքացիների իրավունքների ու ազատությունների լիարժեք պաշտպանության համար:

6. Նոր Քրեական դատավարության օրենսգրքում հստակ պետք է սահմանազատել մինչդատական վարույթն իրականացնող հետաքննության մարմնի, քննիչի եւ այդ գործընթացի օրինականության նկատմամբ հսկողություն իրականացնող, քրեական հետապնդման խնդիրը տնօրինող (մեղադրանքի տիրոջ) դատախազի գործառույթները` դրանց կրկնությունը, ուժերի ու ռեսուրսների անիմաստ վատնումը բացառելու, մինչդատական վարույթի օպերատիվությունն ու արդյունավետությունը բարձրացնելու նպատակով: Մինչդատական վարույթի ողջ պատասխանատուն դատախազն է: Նա է պետության կողմից Սահմանադրությամբ լիազորված հսկողություն իրականացնողը հետաքննության ու նախաքննության օրինականության նկատմամբ: Նրան է վերապահված մեղադրանքի հետ կապված ցանկացած հարցի լուծում` արարքի որակման, մեղադրանքի ծավալի, մեղադրանքի առկայության, մեղադրանքի կարճման եւ այլն: Բացառապես նրան է վերապահված մեղադրանքի պաշտպանությունը դատարանում: Հետեւաբար, դատախազը քրեական դատավարության օրենսդրությամբ պետք է օժտված լինի Սահմանադրությամբ իր առաքելությունը պատշաճ իրականացնելու դատավարական լիարժեք լծակներով ու գործիքներով` լիազորություններով: Քրեական վարույթը հետաքննության մարմնից` քննիչին, նախաքննության ավարտից հետո` դատարան պետք է փոխանցվի դատախազի միջոցով: Ստանալով հանցագործության մասին հաղորդում` դատախազն իրավասու է դա ստուգելու հանձնարարականով փոխանցել հետաքննության մարմնին կամ, հանցանքն ակնհայտ լինելու դեպքում, հանձնարարել քննիչին` նախաքննություն կատարել: Նա իրավասու է հետաքննության մարմնից վերցնել վարույթը եւ հանձնել քննիչին (քննչական մարմիններին), եթե համարում է, որ հետաքննության խնդիրը լուծված է, նաեւ իրավասու է քննչական մարմնի ղեկավարից պահանջել` վարույթը հանձնել մեկ քննիչից մեկ այլ քննիչի, ձեւավորել քննչական խումբ:

Չափազանց կարեւոր ենք համարում, որ հետաքննության մարմնի, քննիչի բոլոր առնչությունները դատարանի հետ (կալանքը որպես խափանման միջոց ընտրելու, հեռախոսային, փոստ-հեռագրային հաղորդումների վրա կալանք դնելու, բնակարանում խուզարկություն կատարելու, օպերատիվ-հետախուզական այլ միջոցառումներ իրականացնելու թույլտվություն ստանալու)` իրականացվեն միայն դատախազի միջոցով: Սա լրացուցիչ միջոց է այդ գործողությունների  կատարման հիմնավորվածությունը, օրինականությունն ու նպատակահարմարությունը դատախազի կողմից ստուգելու համար: 

Այսինքն, ներկայացվածը մի կոնցեպցիա է, մոտեցում, համաձայն որի` դատախազը ոչ միայն մինչդատական վարույթի գլխավոր անձն է, այլ նաեւ` գլխավոր պատասխանատուն: Նա մինչդատական վարույթի օրինականության առաջին պատասխանատուն է, վարույթում ընդգրկված դատավարության մասնակիցների դատավարական իրավունքների պաշտպանության գլխավոր երաշխավորը:

Դատախազի դատավարական որոշիչ դերը պետք է զուգակցել, հմտորեն համատեղել ինքնուրույն, նախաձեռնող, իր մոտեցումներն ու տեսակետները պաշտպանելու դատավարական լիարժեք հնարավորություն ունեցող քննիչի ինստիտուտով: Քննիչը նախաքննություն կատարելու բացառիկ լիազորությամբ օժտված պաշտոնատար անձ է: Նա ինքնուրույն է քննության վարկածների ընտրության, քննչական գործողություններ կատարելու, քննչական տակտիկայի ու մեթոդիկայի ընտրության, ապացույցներ ձեռք բերելու, օպերատիվ-հետախուզական մարմնին հանձնարարություններ տալու եւ այլ հարցերում: Նա լիակատար ազատ պետք է լինի նախաքննության օրինականության նկատմամբ հսկողություն իրականացնող դատախազի տված ցուցումներն ու կայացրած որոշումները վերադաս դատախազին բողոքարկելու բոլոր այն դեպքերում, երբ համարում է, որ հսկող դատախազի հանձնարարականները ճիշտ չեն: Միաժամանակ` քննչական մարմնի բաժնի պետին քր. դատ. օր.-ով նախաքննության նկատմամբ տրվող կազմակերպական լիազորությունները ու նրա կողմից քննիչի նկատմամբ իրականացվող ծառայողական-աշխատանքային հսկողությունը ոչնչով չպետք է սահմանափակի քննիչի դատավարական ինքնուրույնությունը, սակայն եւ` չպետք է խախտի հսկող դատախազի լիազորությունները կամ հակադրվի դրանց:

Նոր Քրեական դատավարության օրենսգրքում խնդրի նման բարենպաստ լուծումը առավելագույնս կնպաստի քննիչ-քննչական բաժնի պետ-դատախազ փոխհարաբերությունների արդյունավետ կարգավորմանն ու նախաքննության արդյունավետության բարձրացմանը:

7. Պահպանելով ու կատարելագործելով վարույթի միասնականացված ձեւը քրեական դատավարության մեջ, առանց վտանգելու անձի դատավարական իրավունքներն ու շահերը, անհրաժեշտ է նախատեսել տարբերակված վարույթի կիրառման համընդգրկուն հնարավորություն: Քրեական վարույթի կիրառման տարբերակված ձեւերի նախատեսումը հնարավորություն կտա ունենալու խնայողական, արդյունավետ, միջազգային չափանիշներին համապատասխան ժամանակակից քրեական դատավարություն:

Գործող Քրեական դատավարության օրենսգրքի  3751   - 3754   հոդվածներով նախատեսված դատական քննության արագացված կարգը ըստ էության անգլո-սաքսոնական համակարգին բնորոշ «մեղքի ընդունման գործարքի» եւ եվրոպական մի շարք երկրներին հատուկ «արագացված դատավարության» յուրահատուկ համակցություն է:

Եթե արագացված վարույթի դատավարական էությունը ոչ մեծ եւ միջին ծանրության հանցագործությունների մինչդատական փուլի կարճ, հակիրճ  անցումն է, ապա կրճատված ու համաձայնեցման վարույթները վերաբերում են դատական քննությանը: Ընդ որում, գործարքը կարող է վերաբերել ինչպես մեղադրանքին, նրա ծավալին, այնպես էլ` պատժի տեսակին ու պատժաչափին: Համաձայնեցման վարույթը սովորաբար տարածվում է նաեւ ծանր ու առանձնապես ծանր հանցագործությունների վրա:

Կարծում ենք, որ մեր ապագա Քրեական դատավարության օրենսգրքում արագացված, կրճատված ու համաձայնեցման վարույթները պետք է առանձնացվեն ու նախատեսվեն դատավարական մաքուր տեսքով, քանի որ դրանցից յուրաքանչյուրը կարող է կիրառվել որոշակի կատեգորիայի հանցագործությունների դեպքում դատավարության առանձին փուլերում եւ միայն դրանց կիրառման համար անհրաժեշտ պայմանների առկայության դեպքում:

ա. Արագացված վարույթ: Հանցանք կատարած անձը ձերբակալվել է հանցանքի վայրում կամ դրանից անմիջապես հետո: Անձի կատարածը ոչ մեծ կամ միջին ծանրության արարք է: Մինչդատական վարույթը կարող է ավարտվել 3-5 աշխատանքային օրվա ընթացքում: Դատախազը իրավունք ունի որոշում կայացնել արագացված վարույթի անցնելու մասին: Արդյունքում կազմվում է մեղադրական եզրակացություն, եւ նյութերն ուղարկվում են դատարան:

բ. Կրճատված (հատված) վարույթ: Մեղադրյալի միջնորդությամբ եւ դատախազի համաձայնությամբ դատարանը կարող է գործը քննել կրճատված վարույթի կարգով` առանց վկաներ եւ փորձագետներ կանչելու (մեղադրյալն ընդունել է իր մեղքը): Կրճատված վարույթը չի կիրառվում ցմահ ազատազրկման գործերով: Չի կիրառվում նաեւ մի քանի մեղադրյալների գործերով, որոնցից թեկուզ մեկը համաձայն չէ կրճատված վարույթի կիրառման հետ: Տվյալ դեպքում օրենքը նախատեսում է սահմանված պատժի առավելագույնից ¼ կամ այլ չափի կրճատում:

գ. Համաձայնեցված վարույթ: Դատախազը սեփական կամ մեղադրյալի ու նրա պաշտպանի նախաձեռնությամբ պաշտպանական կողմի հետ մեղքի ու պատժի մասին համաձայնագիր է ստորագրում, եթե բացահայտված են ապացուցման առարկա հանդիսացող հանգամանքները, եւ մեղադրյալը համաձայն է մեղադրանքի, արարքի որակման ու դատախազի կողմից առաջարկվող պատժի հետ, իսկ դատարանը հաստատում է համաձայնագիրը:

8. Նոր քրեական դատավարությունը պետք է անվերադարձ հրաժարվի «մեղադրական» դատարանից: Այս խնդրի լուծման միակ միջոցը, ուղին մրցակցային դատաքննության լիարժեք արմատավորումն է ապագա Քրեական դատավարության օրենսգրքում: Անգլո-սաքսոնական մրցակցային վարույթի առանցքային սկզբունքն այն է, որ գործով քննություն կատարելու, ապացույցների հավաքման ու դրանց ակտիվ հետազոտման գործառույթն ու գործի լուծման գործառույթը մեկը մյուսից բաժանված ու սահմանազատված են: Հակառակ դեպքում, եթե այդ երկու գործառույթները միավորվում են մեկ դատավարական սուբյեկտի մեջ, առաջինի իրականացումն անխուսափելիորեն ազդում է երկրորդի վրա: Գործի լուծման պատասխանատու սուբյեկտը, որը նաեւ ապացույցներ է հավաքում ու ակտիվ հետազոտում դրանք, կամա թե ակամա` կորցնում է իր դատավարական անկողմնակալությունը: Մրցակցային դատավարության կողմնակիցները համոզված են, որ գործը լուծող սուբյեկտին ապացույցների հետազոտման ընթացքում դրանք խեղաթյուրելուց փրկելու միակ միջոցը տվյալ սուբյեկտին այդ գործառույթից լիովին ազատելն է եւ դատավարության կողմերին փոխանցելը: Նման դատավարությունը ոչ միայն երաշխավորում է գործը լուծող մարմնի` դատարանի դատավարական անկողմնակալությունը, այլեւ բարելավում է դատավարության որակը: Սա տեղի է ունենում երկու եղանակով. ա) նախ կողմերի կողմից կատարվող քննությունը մեծացնում է որոշում կայացնող սուբյեկտի ստացած տեղեկատվության ծավալը: Ապացույցների հավաքման պարտականությունը դրվում է այն անձանց վրա, ովքեր առավել շատ են շահագրգռված իրենց տեսակետի ճշմարտացիության հիմնավոր ապացույցներ ներկայացնելու համար: բ) գործով հատկապես կողմերի կողմից ապացույցների ներկայացումն ապահովում է ապացույցների հետազոտման ամբողջությունը` արդարադատության համար նրանց ունեցած դատավարական կշռի ու պոտենցիալ նշանակության առումով: Միանձնյա քննության սուբյեկտը ուղղակի չի կարող իր գիտակցության մեջ զուգահեռ ու, որ ամենակարեւորն է, հավասարաչափ համոզվածությամբ զարգացնել գործի հանգամանքների վերաբերյալ երկու բացարձակ հակադիր վարկածներ, այնուհետեւ ապահովել դրանց բալանսավորումը մինչեւ դատաքննության ավարտը:

1998 թ.-ից ՀՀ-ում գործող քրեական դատավարության օրենսգիրքն իրական մրցակցային դատավարություն արմատավորելու ուղղությամբ զգալի քայլ էր, բայց` ոչ բավարար: Այսօր գործող քրեական դատավարության մեջ դատարանը հայտնի չափով պահպանել է ապացույցների հավաքման, հետազոտման ընթացքում իր գործուն դերը: Դատավորի` որպես արդարադատություն իրականացնող պետական պաշտոնյայի, վերը հիմնավորված կախվածությունը գործադիր մարմնից ու դատախազությունից, գումարվելով նրա դատավարական կախվածությանը, ի վերջո ապահովում է հայկական դատարանի «մեղադրական հակվածությունը»:

Նոր քրեադատավարական օրենսդրության մեջ պարտավոր ենք ապահովել դատարանի դատավարական լիարժեք անկախություն: Դատարանին պետք է զրկել իր նախաձեռնությամբ ապացույցներ հավաքելու, ձեռք բերելու եւ դրանք ակտիվ հետազոտելու իրավունքից ու պարտականությունից: Վերջինս պետք է հանդես գա որպես լուռ արբիտր` կողմերի միջեւ ողջ դատական քննության ընթացքում, պարզապես` նիստը վարող եւ ոչ ավելին: Ապացուցման պարտականության կրումից դատարանին լիովին ձերբազատելը դատավարական հնարավոր միակ ճանապարհն է, որ լրացվելով դատարանի անկախության այլ նյութական ու կազմակերպչական օրենսդրական երաշխիքներով ու գործոններով` հնարավորություն է ընձեռելու իրական անկախ ու մրցակցային դատարան ունենալ:

Լիարժեք միցակցային դատարանի նախատեսումը, մեր կարծիքով, էապես նպաստելու է մեկ այլ, ոչ պակաս կարեւոր խնդրի լուծմանը եւ մեծապես աջակցելու է պաշտպանական ու մեղադրական կողմերի մասնագիտական եւ ֆունկցիոնալ կայացմանը: Զրկվելով «մեղադրական դատարանից` մեղադրանքի կողմը (դատախազը) պարտադրված է լինելու միայն հիմնավոր ու բավարար ապացույցներով, պատրաստված ներկայանալ դատարան, գիտակցելով, որ դատարանը այլեւս չի լրացնելու, շտկելու մինչդատական վարույթի սխալներն ու թերությունները: Մրցակցային (անկախ) դատարանը մեծապես բազմապատկում է նաեւ գործի նյութերին գերազանց տիրապետող, իր վարկածի ճշմարտացիության մեջ համոզված, գրագետ պաշտպանական կողմի (փաստաբանի) հաջողության հավանականությունը: Հետեւաբար, մրցակցային դատարանը երաշխավորելու է միայն պատրաստված, պրոֆեսիոնալ կողմի հաջողությունը` նպաստելով նրանց մասնագիտական կայացմանն ու առաջընթացին:

9. Քրեական դատավարության օրենսդրությունում պետք է հստակեցնել առանձին դատական ատյանների իրավասությունները: Մասնավորապես, գործող Քրեական դատավարության օրենսգրքում խճճված ու խեղաթյուրված են վերաքննիչ ու վճռաբեկ վարույթները: 

Արդարադատության սկզբունքի ծայրահեղ սխալ ըմբռնումն ու մեկնաբանությունը հանգեցրել են այն իրավիճակին, որ արդարացիորեն սահմանափակելով, զսպելով վերաքննիչ դատարանի գործը վերստին ամբողջ ծավալով վերաքննելու գայթակղությունը` մեր Քրեական դատավարության օրենսգիրքն ու դատական պրակտիկան ընկել են մեկ այլ ծայրահեղության մեջ. ծանրագույն, բազմաէպիզոդ հանցագործության փաստերով բերված վերաքննիչ բողոքները լսվում եւ ավարտվում են մեկ դատական նիստի ընթացքում: Արդարադատությունը նույնացվում ու մեկնաբանվում է որպես վերաքննիչ վարույթի ավարտի արագություն:

Վճռաբեկ դատարանը, կոչված լինելով ապահովել օրենքի միատեսակ կիրառությունը, իր հերթին հիմնականում հրաժարվում է արդարադատության իրականացումից: Մինչդեռ նա դատական իշխանության բարձրագույն մարմինն է եւ չի կարող հրաժարվել ցանկացած դատարանի առաջնային ու կարեւոր լիազորությունից` արդարադատության իրականացման առաքելությունից: Բողոքը վարույթ ընդունելու վճռաբեկ դատարանի հայեցողական լիազորության հայաստանյան մեկնաբանումն ու պրակտիկան այնքան է վճռաբեկ դատարանին մեկուսացրել արդարադատությունից, որ այդ դատական ատյանին Մարդու իրավունքների Եվրոպական դատարանը դիտարկում է որպես ՀՀ քաղաքացիների դատական պաշտպանության ոչ արդյունավետ միջոց:

Կարեւորելով առաջին ատյանի դատարանի որպես հիմնական ու որոշիչ վարույթի նշանակությունը, կարծում ենք, որ մեր քրեական դատավարության համար լիովին բավարար է սահմանափակ վերաքննության ինստիտուտը (օրինակ` ֆրանսիական դատավարությանը հայտնի է գործի վերաքննությունը ամբողջ ծավալով «ասիզների դատարանի» կողմից առաջին ատյանում գործի քննության կանոններով): Վերաքննիչ բողոքը կարող է բերվել ե’ւ փաստի, ե’ւ իրավունքի հիմքով: Սահմանափակ վերաքննության կարգը ենթադրում է, որ վերաքննիչ բողոքը պետք է անդրադառնա բողոքի ծավալին, վերաքննիչ դատարանին ուղղված պահանջին եւ այն ապացույցներին ու փաստարկներին, որոնցով հիմնավորվում ու ապացուցվում են բողոքի պահանջները: Բողոքատուն կարող է ներկայացնել նոր ապացույց, եթե միջնորդության մեջ հիմնավորի, որ վերջինս իր տրամադրության տակ է հայտնվել գործի առաջին ատյանի դատաքննության ավարտից հետո, կամ` եթե այդ դատաքննության ընթացքում ինքը հնարավորություն չի ունեցել դա ներկայացնելու, կամ` արված միջնորդությունը նախկինում մերժվել է: 

Վերաքննիչ դատարանում վճռաբեկ վարույթի կանոնների կիրառումը պետք է ուղղակի արգելել: Այստեղ գործը պետք է քննվի առաջին ատյանի դատարանում գործի քննության կանոններով` վերաքննիչ վարույթի համար նախատեսված սահմանափակումներով կամ առանձնահատկություններով: Վերաքննիչ դատարանը չի կարող հանդես գալ որպես վճռաբեկ դատարան: Միաժամանակ գործի քննությունը վերաքննիչ դատարանում չպետք է փոխարինի առաջին ատյանի դատարանի դատաքննությանը կամ կրկնի նույնը: Բայց եւ` դատարանը չպետք է ձեւականորեն կաշկանդված լինի դատավարական արգելքներով, եթե նրա մոտ կասկած է առաջացել անձի մեղավորության, արարքի որակման ճշգրտության վերաբերյալ: Նման դեպքերում դատարանը պետք է իրավասու լինի առաջին ատյանի դատարանում հետազոտված ապացույցները կրկին հետազոտել կամ նոր ապացույցներ ներգրավել, դատավարական այլ գործողություններ կատարել: Հարկ է, որ արդարադատության շահը գերակայի գործի սահմանափակ վերաքննության կանոնների նկատմամբ: Միաժամանակ դատարանի նման վարքագիծը պետք է պատճառաբանված լինի, իսկ կողմերի համար` հասկանալի ու ընկալելի:   

Ըստ էության` առաջարկում ենք հիմնովին փոխել գործող վերաքննիչ վարույթի ողջ տրամաբանությունը, առաջին ատյանի դատաքննությամբ ու կայացված դատավճռով լրջորեն կաշկանդված, կրավորական, դատավարական արգելքներով սահմանափակված վարույթից, առաջարկում ենք դա վերափոխել նախեւառաջ արդարադատության շահը հետապնդող ակտիվ դատավարության: Բնական է, որ կողմերի ակնկալիքներն ավելանում են նման վերաքննիչ դատարանից: Ուստի մեղադրանքի ու պաշտպանության կողմերը պետք է օժտվեն բավարար դատավարական հնարավորություններով` իրենց սպասելիքները, պահանջները լիարժեք հիմնավորելու, դրանց օրինական ու հիմնավոր լինելը դատարանին համոզելու համար:

Վերաքննության կարգով կարող են բողոքարկվել.

ա. ընդհանուր իրավասության առաջին ատյանի դատարանի գործն ըստ էության լուծող ու օրինական ուժի մեջ չմտած դատական ակտերը` մեղադրական ու արդարացման դատավճիռները, քրեական վարույթը կարճելու կամ քրեական հետապնդումը դադարեցնելու, բժշկական բնույթի հարկադրանքի միջոցներ կիրառելու մասին որոշումները;

բ. միչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողություն իրականացնող տեղական դատարանների օրինական ուժի մեջ չմտած որոշումները:

Առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության դատարանի դատական ակտերի դեմ վերաքննիչ բողոք բերելու իրավասություն ունեն մեղադրանքի ու պաշտպանության կողմերը եւ վերադաս դատախազը, իսկ քաղ. հայցվորն ու քաղ. պատասխանողը` քաղ. հայցի մասով:

Կրճատված ու համաձայնեցված վարույթներում մեղադրյալը չի կարող վերաքննիչ բողոք բերել. կրճատվածում` անմեղության հիմքով, համաձայնեցված վարույթում` անմեղության ու պատժի խստության հիմքով, եթե դրանք եղել են համաձայնեցման պայմանագրի կնքման առարկա: Բացի դրանից, համաձայնեցված վարույթում պայմանագիրը կնքած (ստորագրած) մեղադրյալը կաշկանդված է իր դիրքորոշմամբ:

Մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողություն իրականացնող տեղական դատարանի օրինական ուժի մեջ չմտած որոշումների դեմ վերաքննիչ բողոք բերելու իրավունք ունեն մեղադրյալը, նրա պաշտպանը, օրինական ներկայացուցիչը, այն անձը, ում գույքի վրա կալանք է դրվել, անձը` ում բնակարանում խուզարկություն կամ առգրավում կատարելու թույլտվություն է տրվել, հանցանքի վերաբերյալ հաղորդում ներկայացրած անձը, նրա օրինական ներկայացուցիչը, օրինական ներկայացուցիչը, գործի մինչդատական վարույթի նկատմամբ հսկողություն իրականացնող դատախազը, վերադաս դատախազը:

Վերաքննիչ բողոքի հիմքերն են` փաստական սխալը (դատավճռում շարադրված հետեւությունները չեն համապատասխանում գործի փաստական հանգամանքներին) եւ իրավական սխալը (քրեադատավարական օրենքի էական խախտումը, քրեական օրենքի սխալ կիրառումը կամ պատժի անհամապատասխանությունը):

Վերաքննիչ դատարանի կայացրած ակտն ուժի մեջ է մտնում հրապարակման պահից` բացի վերաքննիչ դատարանի կողմից առաջին անգամ դատապարտված ամբաստանյալի դատավճռի, որն ուժի մեջ է մտնում առաջին ատյանի դատարանի դատավճռի համար սահմանված կանոններով:

10. Վճռաբեկ վարույթ: Վճռաբեկ դատարանը, օրենքների միատեսակ կիրառությունն ապահովող լիազորությունից զատ, պետք է արդարադատություն իրականացնի, եւ անվիճելի է անշուշտ, որ պետք է գործի որպես իրավունքի դատարան: Այս տեսակետից, կարծում ենք, բողոքների վարույթ ընդունման գործող կարգն անհրաժեշտ է վերացնել: Գործող վճռաբեկ վարույթի համաձայն, դատական ակտը կայացնելիս վճռաբեկ դատարանը մեկ մարմնի մեջ համատեղում է երեք գործառույթ` մեղադրանքի, պատշպանության եւ գործի լուծման, ինչը չի կարող նպաստել նրա կողմից անկողմնակալ ու օբյեկտիվ որոշման կայացմանը: Կարծում ենք, վճռաբեկ դատարանը ոչ թե պետք է նախապես որոշի, թե որ բողոքի քննության արդյունքում է կայացված դատական ակտն ունակ ապահովել օրենքի միատեսակ կիրառությունը, այլ այդ եզրակացությանը պետք է հանգի մրցակցային սահմանափակ դատաքննության արդյունքում, եւ այդ գործում պետք է նրան հավասարապես օգնեն թե’ մեղադրող, թե’ պաշտպանական կողմը: Հակառակ դեպքում, երբ չկան կողմեր, չկա կենդանի բանավեճ, մրցակցություն` վճռաբեկ դատարանն ավելի շատ նմանվում է սովետական արբիտրաժի, ոչ թե` դատարանի: Ինչ խոսք, իրավունքի հիմքով վճռաբեկ դատարան բերվող բողոքների թիվը պետք է սահմանափակել: Եւ հենց այս դեպքում է անհրաժեշտ վերադառնալ նման բողոք բերող սուբյեկտների թվի սահմանափակմանը` թե մեղադրանքի կողմից եւ թե պաշտպանական: Կարծում ենք նաեւ, որ այստեղ նվազ կարեւոր չեն նաեւ այդ սուբյեկտների իրավական պատրաստվածությունն ու դատական պրակտիկայի իմացությունը, որոնք լավագույնս կնպաստեն իրավունքի հիմքով բերվող բողոքներում օրենքի միատեսակ կիրառություն պահանջող խնդիրների առանձնացմանն ու վճռաբեկ դատարանին մատուցմանը: Մեղադրանքի կողմից դրանք կարող են լինել գլխավոր դատախազն ու նրա տեղակալները, իսկ պաշտպանական կողմից` հատուկ արտոնագիր ունեցող փաստաբանները: Ընդ որում, էական է, որ փաստաբանների թիվն օրենքով չսահմանափակվի: Դրանից զատ, քանի որ քրեական դատավարության մեջ մենք նախատեսում ենք նաեւ սաբսիդիար մեղադրողի հնարավորությունը, այդ փաստաբաններին պետք է իրավունք վերապահվի նաեւ վճռաբեկ բողոք բերել ի շահ տուժողի (մեղադրանքի կողմի):

Գործի սահմանափակ վերանայման կարգը պետք է պահպանվի նաեւ վճռաբեկ վարույթում, այսինքն` վերաքննիչ դատարանում չհնչած փաստարկը չի կարող ներկայացվել վճռաբեկ դատարանում: Սակայն այս վարույթում եւս` եթե դատարանի մոտ կասկած է առաջանում անձի մեղավորության, արարքի որակման կամ անձի հիմնարար իրավունքների ու ազատություննրի խախտումների վերաբերյալ, ապա վճռաբեկ դատարանը պետք է քննության առնի նոր ներկայացված փաստարկը: Այսինքն, այս վարույթում եւս արդարադատության շահը պետք է գերակայի վճռաբեկ վարույթի ձեւական սահմանափակումների նկատմամբ:

Նոր երեւան եկած եւ նոր հանգամանքներով դատական ակտերի վերանայման հիմքերից զատ, վճռաբեկ դատարանում պետք է վերանայվեն նաեւ օրենքի ապաքրեականացման, քրեական հետապնդումը ոչ արդարացման հիմքերով դադարեցնելու որոշումները:           

& 2.ՔՐԵԱԿԱՆ ՕՐԵՆՍԴՐՈՒԹՅԱՆ ԲԱՐԵՓՈԽՄԱՆ ՀԻՄՆԱԿԱՆ ՈՒՂՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ 

ԱՊՀ երկրների մոդելային քրեական օրենսգրքի հիմքի վրա մշակված եւ 2003 թ. ընդունված ՀՀ քրեական օրենսգիրքն այսօր դադարել է համապատասխանել երկրում առկա տնտեսական, քաղաքական, սոցիալական ու քրեաբանական (կրիմինալոգիական) իրողություններին: Այսօր այս օրենսգիրքը գրեթե որեւէ ազդեցություն չի գործում հանրապետությունում առկա հանցավորության մակարդակի, դրա կառուցվածքի ու դինամիկայի մեջ տեղի ունեցող անբարենպաստ փոփոխությունների վրա: Օրենսգրքում արդեն իսկ կատարված հարյուրից ավելի փոփոխություններն ու լրացումներն ամբողջովին խաթարել են վերջինիս հայեցակարգային ամբողջականությունը, ներքին կառուցվածքն ու տրամաբանությունը: Հայաստանի Հանրապետությունը կարիք ունի նոր քրեական օրենսգրքի մշակման եւ ընդունման:     

Գործող քրեական օրենսգիրքը լի է անճշտություններով, հակասություններով եւ պարզապես սխալներով: 

Ա. Քրեաիրավական կարգավորման կարիք ունեցող բազմաթիվ  հանրային վտանգավոր ու վնասակար վարքագծի նորագույն դրսեւորումներ դուրս են մնացել քրեական օրենսգրքից: Դրան հակառակ` սկզբունքորեն տնտեսական, իրավա-քաղաքացիական պատասխանատվություն պահանջող մի շարք հարաբերություններ անարդարացիորեն քրեականացված են: Օրենսգրքով նախատեսված տասնյակ այլ քրեա-իրավական նորմեր չեն գործում տարիներ ի վեր:

Բ. Լուրջ հակասություններ են բացահայտվել օրենսգրքի ընդհանուր եւ հատուկ մասերի միջեւ: Նորմերի կոնկուրենցիայի (մրցակցության) խնդիրը լուծված լինելով քրեա-իրավական տեսության մեջ` բացարձակ մոռացված եւ անտեսված է մեր քրեական օրենսգրքում:

Գ. Գործող քրեական օրենսգիրքը որեւէ օրենսդրական լուծում չի պարունակում փաստական եւ իրավաբանական սխալների դեպքերում:  Քրեական իրավունքի տեսության մեջ բավականին մշակված այս ինստիտուտներն ուղղակի բացակայում են մեր օրենսդրությունում:

Դ. Օրենսդրորեն կարգավորված չէ նաեւ աֆեկտի եւ հարբած վիճակում մեղքի ձեւի ու տեսակի խնդիրը, ինչը պրակտիկայում լուրջ խնդիրներ է հարուցում:

Ե. Գործող օրենսգրքի պատժի համակարգը գլխավորապես հիմնված է «արարքի հայեցակարգի վրա», ինչը կարեւորում է պատճառված վնասի չափը ու վրա հասած հանրորեն վտանգավոր հետեւանքները` բոլորովին անտեսելով կատարողի անձը, նրա քրեաբանական բնութագիրը: Որպես այս արմատավորված սկզբունքի հետեւանք` մենք փաստորեն պատժում ենք «քրեաիրավական արարքը», ոչ թե արարքը «կատարողին»: Ասվածը ցցուն արտահայտված է հափշտակությունների համար պատասխանատվություն նախատեսող նորմերում:

Զ. Համամիտ ենք մեր քրեագետներին, որ հասունացած է մեր քրեական օրենսգրքի հայեցակարգային փոփոխությունների խնդիրը: «Արարքի հայեցակարգից» «անձի հայեցակարգին» վճռական անցում կատարելու ժամանակն է: «Արարքի հայեցակարգին» հենվող քրեա-իրավական օրենսդրությունների ձեւական սահմանափակումները լիարժեք չեն նպաստում պատժի անհատականացման, արդարադատության խնդիրների իրականացմանը: Օրինակ, գործող ՀՀ քրեական օրենսգրքով արգելված է ծանր հանցագործությունների դեպքում քրեական պատասխանատվությունից ու պատժից ազատման մի քանի ինստիտուտների կիրառումը, մինչդեռ բազմաթիվ են դեպքերը, երբ, ասենք, անձը խոշոր չափերի հափշտակություն է կատարել «ծայրահեղ սոցիալական պայմանների դրդմամբ» եւ այլն:

Աշխարհի շատ երկրների օրենսգրքեր կառուցված են «անձի հայեցակարգի» վրա` դա գնահատելով որպես ավելի պրագմատիկ հայեցակարգ: Ոչ միայն քրեական պատասխանատվության եւ պատժի ենթարկելու, այլեւ քրեական պատասխանատվությունից ու պատժից ազատելու ինստիտուտները պետք է հիմնվեն անձի քրեաբանական բնութագրի  ու հասարակական վտանգավորության հաշվառման վրա, քանի որ  «անձի հայեցակարգի» վրա կառուցված քրեական օրենսդրության համակարգերում պատժի հիմնական նպատակն անձի ուղղումն է, նրան լիարժեք հասարակության անդամ դարձնելը:

Է. Վերանայման լուրջ կարիք ունի պատժի համակարգը: Գործող քրեական օրենքում ազատազրկմանն անարդարացիորեն մեծ տեղ է հատկացված: Մեր պատժատեսակներում փաստորեն բացակայում է ազատազրկման այլընտրանքը: Գործող «պայմանական» դատապարտման ինստիտուտն ուղղակի արդյունավետ չէ, ինչը, ի վերջո, գործնականում հանգեցնում է ազատազրկման ավելի հաճախ կիրառմանը: Քրեակատարողական հիմնարկների ու դրանցում տիրող բարքերի, պայմանների զուգակցման հետեւանքով` ազատազրկման համատարած կիրառումը հանգեցնում է տրամագծորեն հակառակ արդյունքի: Դատապարտյալները ոչ միայն չեն ուղղվում ու ռեսոցիալիզացվում, այլեւ աճում է ընդհանուր եւ հատուկ ռեցիդիվը. նրանք քրեական մասնագիտացում են ստանում, եւ հասարակությունը նույնպես գողականանում ու բարոյազրկվում է: Գործնականում որպես պատժատեսակներ ամենեւին արդյունավետ չեն հանրային աշխատանքներն ու կալանքը, ուստի օրենսգրքում դրանք շատ հազվադեպ են նախատեսված եւ առավել հազվադեպ էլ կիրառվում են:

Տուգանքը` որպես հիմնական պատժատեսակ եւ նրա սահմանված չափերն անհամատեղելի են, ասենք, 2-5 տարի ժամկետով ազատազրկման հետ, նաեւ այդ պատճառով է, որ վերջինս, որպես պատժատեսակ, լայն կիրառում չունի:

Ուստի քրեական օրենսգիրքը նոր պատժահամակարգի ու պատժատեսակների մշակման կարիք ունի:         

Ը. Կատարելագործման կարիք ունեն քրեական պատասխանատվությունից ու պատժից ազատելու գործող քրեա-իրավական ինստիտուտները: Ակնհայտ է, որ չափազանց անկատար են գործուն զղջալու, տուժողի հետ հաշտվելու հիմքերով քրեական պատասխանատվությունից ազատելու ինստիտուտները: Իսկ, օրինակ, պատիժը պայմանականորեն չկիրառելու ինստիտուտը դատապարտյալի համար փաստացի որեւէ զրկանք չի պարունակում, նրա հետ ոչ մի պետական մարմին ու հաստատություն որեւէ վերականգնողական աշխատանք չի կատարում, հետեւաբար` բոլորովին արդյունավետ չէ:

Թ. ՀՀ Սահմանադրությունը բացարձակ արժեք է հռչակել մարդուն, նրա արժանապատվությունը, հիմնական իրավունքներն ու ազատությունները: Պետությունն էլ ստանձնել է դրանց պաշտպանությունը: Հետեւաբար, քրեական օրենսդրության առաջնահերթ խնդիրներից մեկը պետք է լինի հանցագործությամբ տուժողին պատճառված վնասի վերականգնումը: Այսօր մեր պրակտիկայում հարյուրավոր տուժողներ այդպես էլ չեն ստանում իրենց պատճառված վնասի փոխհատուցումը: Հիմնավոր ու արդարացի ենք համարում այն տեսակետը, որ վերանայման կարիք ունեն գույքի բռնագանձման ու տուգանքի գործող ինստիտուտները: Սրանց նշանակումն ու կիրառումը պետք է միտված լինեն նախեւառաջ տուժողին պատճառված վնասի ամբողջական հատուցմանը. հօգուտ պետության գույքի բռնագանձումն ու տուգանքի նշանակումը բացարձակապես ընդունելի չեն, հատկապես եթե պետական մարմինների մեղքով կամ անգործության հետեւանքով է այդ վնասը պատճառվել:

Ժ. Անչափահասների քրեական պատասխանատվության եւ պատժի հարցերը բարեփոխման կարիք ունեցող հաջորդ խումբն են: Վերանայման կարիք ունի նախեւառաջ անչափահասների տարիքը: Մանկավարժությունն ու հոգեբանությունը վաղուց են ապացուցել, որ անձը լիարժեք ձեւավորվում է ոչ թե 18, այլ ավելի մեծ տարիքում: Դրանից բացի, անչափահասների դեպքում կարծես լիովին անտեսված է այն հանգամանքը, որ անչափահասների քրեա-իրավական պատժի հարցում առաջին պլան պետք է մղվի նրանց ուղղման, դաստիարակության խնդիրը: Մինչդեռ գործող պրակտիկան առավելապես ընթանում է ազատազրկումը պայմանականորեն չկիրառելու ճանապարհով, ինչն էլ, վերը նշված հիմնավորումներով, անարդյունավետ է: Ըստ էության չեն գործում նաեւ դաստիարակչական բնույթի հարկադրանքի միջոցները: Միով բանիվ, առաջնահերթ խնդիրներ են նաեւ անչափահասների համար նոր պատժատեսակների մշակումն ու սահմանումը:

Ի. Կազմակերպված հանցավորության հետ մեկտեղ, կրկնահանցավորության (ռեցիդիվային հանցավորություն) դեմ մղվող քրեա-իրավական պայքարին լուրջ տեղ պետք է հատկացնել: Այս հանցագործությունների համար պետք է մշակվի եւ ներդրվի պատժի նշանակման հատուկ համակարգ: Գործող օրենսդրությունում այս կատեգորիայի անձանց համար սանկցիայի նվազագույն շեմի սահմանումը թեեւ անհրաժեշտ է, բայց բավարար չէ:

Գործող օրենսգրքի թերությունների, բացթողումների ու մեր առաջարկությունների թվարկումը կարելի է շարունակել, սակայն վկայակոչվածներն էլ բավարար են հիմնավորելու համար, որ դրանք հնարավոր չէ շտկել ընթացիկ փոփոխություններով, եւ Հայաստանի Հանրապետությունը կարիք ունի հայեցակարգային նոր հիմնադրույթների վրա կառուցված քրեական օրենսգրքի: 

& 3. ԴԱՏԱԽԱԶՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ ՕՐԵՆՔԻ ԲԱՐԵՓՈԽՄԱՆ ՈՒՂԻՆԵՐԸ

Աշխարհի գրեթե բոլոր զարգացած երկրներում դատախազությունն առանցքային տեղ է զբաղեցնում դատական եւ իրավապահ մարմինների համակարգում, անկախ այն հանգամանքից` ներառված է կառավարության (արդարադատության նախարարության) կառույցում (ինչպես օրինակ` ԱՄՆ-ում), թե գործում է դատական համակարգին կից (ինչպես օրինակ` Ֆրանսիայում), կամ` բացարձակ ինքնուրույն ու անկախ մարմին է (ինչպես` Արեւելյան Եվրոպայի շատ պետություններում): ԽՍՀՄ նախկին հանրապետություններում ու Արեւելյան Եվրոպայի երկրներում դատախազության այսօրվա դերը մեծապես սահմանափակված է քրեական արդարադատության ոլորտով: Այդ պետությունների մեծ մասը հրաժարվել է դատախազության «ընդհանուր հսկողության» լիազորությունից ու քաղաքացիա-իրավական մասնավոր հարաբերություններում նրա ունեցած դերակատարումից: Եվրոպական շատ երկրներում դատախազության` քրեական արդարադատության ոլորտում ունեցած ավանդական գործառույթներին ավելացել է հանրային շահերի պաշտպանության հայցի հարուցման լիազորությունը:

ՀՀ Սահմանադրությամբ ՀՀ դատախազությանը վերապահված լիազորությունները բացառություն չեն այս առումով: Միաժամանակ, մեր կարծիքով, դրանք ընդհանուր առմամբ բավարար են պետական այդ մարմնի հանրաճանաչ խնդիրները պատշաճ իրականացնելու համար:

ՀՀ դատախազությանն առնչվող հայեցակարգային մեր տեսակետների ստորեւ ներկայացման ու հիմնավորման համար հիմք են ծառայել ե’ւ «Քրեական արդարադատության համակարգում դատախազության դերի մասին» Եվրոպայի նախարարների խորհրդի N R/2000/19 հանձնարարականը, ե’ւ Արեւելյան Եվրոպայի ու Մերձբալթյան երկրների դատախազությունների փորձի ու օրենսդրական հիմքերի ուսումնասիրությունը:

Տեսականորեն չափազանց կարեւոր ենք համարում այն փաստի արձանագրումը, որ ՀՀ Սահմանադրության 103-րդ հոդվածի 4-րդ մասով` դատախազությանը վերապահված բոլոր լիազորություններն այդ մարմնի բացառիկ լիազորություններն են: ՀՀ Սահմանադրությունը պետական որեւէ մարմնի ու պաշտոնատար անձի, բացի դատախազությունից, նման լիազորություններով չի օժտել: Այստեղից հետեւում է, որ օրենսգրքերով ու օրենքներով այդ լիազորություններից ոչ մեկը չի կարող վերահանձնվել, վերահասցեագրվել, պատվիրակվել այլ պետական մարմինների ու կառույցների (օրենքները չեն կարող հակասել ՀՀ Սահմանադրությանը): Դրանից բացի, երկրորդական չէ նաեւ այն փաստի արձանագրումը, որ ոչ միայն այդ լիազորությունները չեն կարող հանձնվել կամ փոխանցվել այլ պետական մարմնի, այլեւ օրենքներով դատախազությունը չի կարող ունենալ պակաս լիազորություններ, քան նրան պատվիրակել է ՀՀ Սահմանադրությունը: 

Պետական մարմինների սահմանադրական լիազորությունների նման մեկնաբանումը հավասարապես արդարացի է նաեւ սահմանադրական այլ մարմինների ու նրանց լիազորությունների պարագայում` ՀՀ նախագահի, ՀՀ ԱԺ-ի, կառավարության եւ այլն: Տրամաբանական ու անվիճելի է, որ Սահմանադրությամբ այս մարմիններին վերապահված բոլոր լիազորությունները թվարկված մարմինների բացառիկ լիազորություններն են, եւ դրանք օրենքներով ու այլ իրավական ակտերով չեն կարող փոխանցվել կամ զիջվել այլ պետական մարմինների ու պաշտոնատար անձանց: 

ՀՀ դատախազության լիազորությունների մեկնաբանման առումով` այս սկզբունքի արձանագրումը հատկապես արդիական է: Եթե մեր դատավարագետների ու պրակտիկ իրավաբանների բացարձակ մեծամասնությունը չեն վիճարկում, որ, ասենք, հետաքննության ու նախաքննության օրինականության նկատմամբ հսկողությունը դատախազության բացառիկ լիազորությունն է, ապա, չգիտես ինչու, այդ միասնականությունը հօդս է ցնդում, երբ խոսքը վերաբերում է քրեական հետապնդման հարուցման լիազորությանը կամ պետական շահի պաշտպանության նպատակով հայցի հարուցման լիազորությանը: Այն դեպքում, երբ ՀՀ Սահմանադրութան 103-րդ հոդվածի 4-րդ մասում դատախազության թվարկված բոլոր վեց լիազորությունները շարադրված են լեզվաբանական նույն կանոններով եւ ձեւակերպմամբ: 

Դատախազության սահմանադրական լիազորությունների բացառիկության պարզաբանումն ու ամրագրումը սկզբունքային նշանակություն ունեն այդ լիազորությունների ստորեւ ներկայացվող մեր մեկնաբանման ու դատավարական շարադրման համար:

Ա. ՔՐԵԱԿԱՆ ՀԵՏԱՊՆԴՄԱՆ ՀԱՐՈՒՑՈՒՄ. արդարացիորեն հրաժարվելով քրեական հետապնդման իրականացումից կամ նախաքննության կատարման լիազորությունից` ՀՀ դատախազությունը պահպանել է քրեական հետապնդման հարուցման լիազորությունը: Գործող քրեադատավարական օրենսդրության մեջ վերջինս փաստորեն նույնացվել է քրեական գործ հարուցելու հասկացության հետ, ինչի հետեւանքով քրեական հետապնդում` քրեական գործ, հարուցում են դատավարության բազմաթիվ սուբյեկտներ, մինչդեռ քրեական դատավարության տեսության մեջ քրեական հետապնդման հասկացությունը կապված է դատավարության գլխավոր մասնակցի` մեղադրյալի ի հայտ գալու հետ: Սակայն նույնիսկ այս դեպքում դատավարագետների միջեւ վեճերը մինչ օրս չեն դադարում, թե` այդ դեպքում դատավարական որ գործողությունը կամ որոշումն է առավել համապատասխանում քրեական հետապնդման հարուցման հասկացությանը: 

Տեղին եւ հարկ չհամարելով անդրադարձը մասնագիտական տարբեր տեսակետների` արձանագրենք, որ դատավարագետների ու պրակտիկ իրավաբանների մեծ մասը համակարծիք է քրեական հետապնդման հարուցումը մեկնաբանել որպես մեղադրյալ ներգրավելու որոշման կայացում: Այստեղից  հետեւություն. որպես մեղադրյալ անձին ներգրավելու մասին որոշման կայացումը դատախազի (դատախազության) բացառիկ լիազորությունն է: Քրեական հետապնդման լիազորության նման մեկնաբանությանը նաեւ առավել համահունչ է դատարանում մեղադրանքի պաշտպանության լիազորությունը: Սահմանադրությունը չափազանց կարեւորում է անձին որպես մեղադրյալ ներգրավումը, եւ այս հանգամանքի հետ է կապվում անձի իրավունքների ու ազատությունների հիմնական սահմանափակումների հարցը (խափանման միջոցի ընտրություն, գույքի վրա կալանք դնել, տեղաշարժի ազատության սահմանափակում, մասնագիտական ու պաշտոնեական գործունեության սահմանափակում եւ այլն): Ավելին, այս պարագայում առավել գործնական ու արդյունավետ է դառնում դատախազի մեկ այլ լիազորություն` հետաքննության եւ նախաքննության օրինականության նկատմամբ դատախազական հսկողությունը: Քանի որ, որպես կանոն, քրեական հետապնդում հարուցող դատախազը մինչդատական վարույթի նկատմամբ հսկողություն իրականացնող, դատարանում մեղադրանքը պաշտպանող նույն դատախազն է, հետեւաբար` քրեական վարույթում մեղադրյալի ի հայտ գալուց հետո նա պարտադրված է տիրապետել դեպքի բոլոր հանգամանքներին, հավաքված ապացույցներին, գործի նյութերին, ինչը միմիայն ավելացնում է նրա պատասխանատվությունը եւ նպաստում, որ անձը ներգրավվի վարույթում որպես մեղադրյալ` միայն բավարար ապացույցների առկայության պայմաններում, իսկ մեղադրանքը շարադրված լինի իրավաբանորեն գրագետ ու ճիշտ: Հետեւաբար, դատախազության մասին նոր օրենքը (կամ` օրենքում կատարվող լրացումը) հստակ պետք է ամրագրի, որ մինչդատական վարույթի ընթացքում որպես մեղադրյալ ներգրավելու մասին որոշումը եւ կայացումը նախաքննության օրինականության նկատմամբ դատախազական հսկողություն իրականացնող դատախազի բացառիկ լիազորությունն է: 

Եթե դատախազն է անձին ճանաչում որպես մեղադրյալ, մինչդատական վարույթի ընթացքում նրան ներկայացնում է այդ կարգավիճակը, հետեւաբար` մինչդատական վարույթում էլ ինքն է իրավազոր վերացնել կամ դադարեցնել նրա` որպես մեղադրյալ կարգավիճակը:          

Բ. ՀՍԿՈՂՈՒԹՅՈՒՆԸ ՄԻՆՉԴԱՏԱԿԱՆ ՎԱՐՈՒՅԹԻ ՕՐԻՆԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՆԿԱՏՄԱՄԲ. սա դատախազության ավանդական ու չվիճարկվող լիազորությունն է, ուստի թե’ տեսության, թե’ օրենսդրության մեջ մանրամասն նկարագրված ու շարադրված են այս լիազորության սահմանները, իրականացման դատախազական ձեւերն ու եղանակները, ծագած վեճերի լուծման կարգը եւ այլն:

Հետաքննությանը, նախաքննությանը, օպերատիվ հետախուզական գործունեությանն առնչվող քրեա-դատավարական հարցերին հանգամանորեն անդրադարձել ենք քրեական դատավարության բաժնում, այստեղ տեղին ենք համարում նշել, որ մինչդատական վարույթի օրինականության նկատմամբ դատախազական հսկողության լիազորությունը, մեր պատկերացմամբ, ենթադրում է ինչպես այդ գործունեությունն արդեն իսկ իրականացնող սուբյեկտների կատարած գործողությունների ու կայացրած որոշումների օրինականության ստուգում (հաստատում կամ վերացում), այնպես էլ` դատավարության մասնակիցների իրավունքների  ու ազատությունների էական սահմանափակումներ նախատեսող գործողությունների ու որոշումների նախնական թույլատրում, սանկցիավորում: Ինչ խոսք, նախնական թույլտվության կամ համաձայնեցման ենթակա գործողությունների ու որոշումների ցանկը խիստ սահմանափակ պետք է լինի, նախաքննություն իրականացնող անձի` քննիչի դատավարական ինքնուրույնությունը դույզն-ինչ չպետք է նսեմացվի կամ ոտնահարվի: Միաժամանակ հստակ պետք է նախատեսված ու կանոնակարգված լինեն հսկող դատախազի կայացրած որոշումների հետ համաձայն չլինելու դեպքում քննիչի` վերադաս դատախազին դրանք բողոքարկելու դատավարական իրավունքը:

Դատախազության մասին օրենքում հետաքննության ու նախաքննության ոլորտում դատախազական հսկողության «նախնական» մեխանիզմի նախատեսումը համահունչ ու մոտ է մինչդատական վարույթի նկատմամբ իրականացվող դատական վերահսկողությանը, երբ թե անձի իրավունքների ու ազատությունների էական սահմանափակումներ նախատեսող օպերատիվ հետախուզական ու քննչական գործողությունների կատարումն ու խափանման միջոցի` կալանավորման ընտրությունը կատարվում է դատարանի նախնական որոշմամբ ու թույլտվությամբ, եւ թե մինչդատական վարույթի ընթացքում արդեն իսկ կատարված գործողություններն ու ընդունված որոշումները ենթարկվում են դատական ստուգման: Դատախազական հսկողության «նախնական» մեխանիզմի թեկուզեւ չափազանց սահմանափակ կիրառումը (ասենք` հարկադրանքի եւ խափանման միջոցների ընտրության հարցը լուծելիս, անձին որպես կասկածյալ ներգրավելիս եւ այլն), մեր կարծիքով, անձի իրավունքների եւ ազատությունների պաշտպանության լրացուցիչ դատավարական լուրջ երաշխիք է: 

  Մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատախազական հսկողության սահմանադրական լիազորությունը համապարփակ է եւ տարածվում է մինչդատական վարույթի ողջ ընթացքի վրա: Այս տրամաբանությամբ առաջնորդվելիս ակնհայտ է դառնում, որ պետական իրավասու բոլոր մարմինների գործողությունները` ուղղված կատարված հանցագործության բացահայտմանը, մեղավորի հայտնաբերմանը, նաեւ նախապատրաստվող ու ծրագրավորվող հանցագործությունների կանխմանն ու խափանմանը, քրեական վարույթի մինչդատական փուլի կարեւոր փուլեր են: Հետեւաբար, օրենքով սահմանված դեպքերում ու կարգով դրանք պետք է ընդգրկված լինեն դատախազական հսկողության շրջանակում, քանի որ նշված խնդիրների լուծման ժամանակ լրջորեն շոշափվում է ՀՀ քաղաքացիների սահմանադրական իրավունքների ու ազատությունների հարցը (հետաքննության հետ կապված` ավելի մանրամասն տես «Քրեական դատավարություն» բաժնում):

Խնդիրը կարեւորվում է հատկապես անլուր, օպերատիվ հետախուզական գործունեության ոլորտում: Օպերատիվ հետախուզական գործունեության նկատմամբ դատական վերահսկողության շրջանակը սահմանված է գործող օրենսդրությամբ, որը, անշուշտ, համալրելու եւ լրացնելու անհրաժեշտություն ենք տեսնում: Մինչդեռ դատախազական հսկողության մասով թե գործող Քրեական դատավարության օրենսգիրքը եւ թե «Օպերատիվ հետախուզական գործունեության մասին» ՀՀ օրենքը բավարարվում են դատախազական հսկողության մասին ընդհանուր հայտարարություններով (օրենքի 35-րդ հոդ.), որոնք ավելի շուտ կոչված են սահմանափակելու դատախազական հսկողությունը այդ ոլորտում, քան սահմանելու ու կանոնակարգելու դա: Օրինակ, հիշատակված օրենքի 35-րդ հոդվածի 1-ին մասում սահմանվում է. «Դատախազի կողմից հսկողության ենթակա չեն օպերատիվ-հետախուզական գործունեության կազմակերպման եւ իրականացման եղանակները»: Մինչդեռ Մերձբալթյան եւ Արեւելյան Եվրոպայի շատ երկրների օրենսդրությունն ընտրել է այդ ոլորտում դատախազական հսկողությունն արմատավորելու եւ այդ գործողությունների մի մասը նույնիսկ դատախազի նախնական թույլտվությամբ (սանկցիայով) կատարելու  ու նաեւ դրանց ընթացիկ վերահսկման ճանապարհը: Օրինակ, Էստոնիայի Քրեական դատավարության օրենսգիրքը «դատախազի նախնական թույլտվություն»  է նախատեսում գաղտնի դիտարկման, գաղտնի զննության եւ օբյեկտը փոխելու օպերատիվ-հետախուզական գործողությունների համար: Ուստի, ՀՀ-ում ընդլայնելով օպերատիվ հետախուզական գործողությունների ցանկը, որոնց իրականացման համար անհրաժեշտ է դատարանի թույլտվությունը, նպատակահարմար ենք համարում, որ օպերատիվ հետախուզական մի քանի գործողությունների իրականացումը կատարվի դատախազի թույլտվության հիման վրա եւ նրա կողմից դրանց ընթացիկ հսկողության իրականացման պայմաններում:

Գ. ՊԵՏԱԿԱՆ ՇԱՀԵՐԻ ՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀԱՅՑԻ ՀԱՐՈՒՑՈՒՄ. Չգիտես  ինչու, մեր Սահմանադրությունը դատարան դատախազության հայցի հարուցման լիազորությունը սահմանափակել է միայն պետական շահերի պաշտպանությամբ: Եվրոպական շատ երկրներում դատախազություններն օժտված են հանրային շահերի պաշտպանության նպատակով հայցի հարուցման լիազորությամբ,  ինչը, մեր կարծիքով, ավելի ընդունելի է:

    Դրանից բացի, մեր օրենսդրությունը պետական շահն էլ մեկնաբանել է բացառապես պետության գույքային շահ: Արդեն իրավական պրակտիկա է, որ դատախազությունը հայցով դատարան է մտնում միայն պետության գույքային շահերի պաշտպանությամբ, կարծես թե պետությունը դատական պաշտպանության արժանի այլ շահեր չի կարող ունենալ: Դրանից բացի, իրական կյանքում հանրային հնչեղության տասնյակ խնդիրներ են ծագում (բնապահպանական, քաղաքաշինական, մշակութային եւ այլն ), որոնց ընթացքում դատախազության միջամտությունը շատ անհրաժեշտ ու տեղին կարող է դիտվել: Սահմանադրական առաջիկա փոփոխություններ իրականացնելիս անհրաժեշտ ենք համարում դատախազության այս լիազորության մեջ «հանրային շահ» հասկացության ներմուծումը, որն ավելի ընդգրկուն ու տարողունակ է, քան «պետական շահը»:

  Հանրային շահերի պաշտպանության ներգրավումը դատախազական գործունեության ոլորտ` դատական պաշտպանության առումով, ենթադրում է նաեւ, որ դատախազությունն ինքնաբերաբար հնարավորություն ու իրավունք կստանա բողոքարկելու հանրային շահերի պաշտպանությանն անչվող դատական ակտերը: 

Գ. ՀՍԿՈՂՈՒԹՅՈՒՆ ՊԱՏԻԺՆԵՐԻ ԵՎ ՀԱՐԿԱԴՐԱՆՔԻ ԱՅԼ ՄԻՋՈՑՆԵՐԻ ԿԻՐԱՌՄԱՆ ՕՐԻՆԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՆԿԱՏՄԱՄԲ. գործող օրենսդրությունն անհիմն սահմանափակել ու աղճատել է դատախազության այս լիազորության գործադրման, իրականացման ոլորտը: Նախ, բոլորովին պարզ ու հիմնավոր չէ, թե ինչու է դատախազական հսկողության այս լիազորությունը տարածվում պատժի միայն մի տեսակի` ազատազրկման վրա: Մի՞թե պատժի այլ տեսակների, օրինակ` հանրային աշխատանքների, տուգանքի. գույքի բռնագրավման կիրառման ընթացքում օրինականության հետ կապված խնդիրներ չեն ծագում: Դրանից բացի, գործող օրենսդրության մեջ բաց է թողնված, կարգավորված չէ դատավարական հարկադրանքի միջոցների խնդիրը, ինչպիսիք են` բերման ենթարկելը, պաշտոնեավարման դադարեցումը, կիրառման ոլորտում դատախազական հսկողությունը: Դատախազական հսկողությունից դուրս են մնացել անչափահասների դաստիարակչական հոգածության հանձնելու, հոգեկան հիվանդների, գինեմոլների, թմրամոլների կամ թափառաշրջիկների` վարակիչ հիվանդությունների տարածումը կանխելու նպատակով եւ բազմաթիվ այլ դեպքերում անձանց նկատմամբ հարկադրանքի միջոցների կիրառման օրինականության ստուգման հարցերը: Այս ոլորտներում դատախազը լիազորված է վերացնել կամ դադարեցնել արձանագրված խախտումը, ապօրինությունը, բայց ոչ` իր մասնակցությամբ կամ նախնական համաձայնության պահանջի պարտադրանքով կանխել դրանք:

Թվարկված եւ մի քանի այլ խնդիրներ սերտորեն առնչվում են անձի իրավունքների ու ազատությունների, օրինական շահերի էական սահմանափակումներին: Ուստի համարում ենք, որ դատախազական հսկողության գործուն մեխանիզմների սահմանումն այս ոլորտներում էապես կարող է նպաստել քաղաքացիների իրավունքների ու ազատությունների պաշտպանությանը:

Ե. ԴԱՏԱԽԱԶՈՒԹՅԱՆ ՔՐԵԱԿԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԻՐԱԿԱՆԱՑՄԱՆ ԼԻԱԶՈՐՈՒԹՅԱՆ ԱՆՀՐԱԺԵՇՏՈՒԹՅՈՒՆԸ. Եվրոպայի Խորհրդի նախարարների կոմիտեի 2000 թ. N R/2000/19 հանձնարարականի համաձայն, պետությունները պետք է ձգտեն, այլ խնդիրներին զուգահեռ, սահմանել քրեական քաղաքականության հիմնական ուղղություննրը:  Ինչ խոսք, սա նախեւառաջ պահանջ է Եվրոպայի Խորհրդի անդամ երկրների օրենսդիր մարմիններին, որպեսզի նրանք քրեական օրենքների (օրենսգրքերի) ընդունմամբ հատուկ սահմանեն այդ քաղաքականության հիմնական ուղենիշներն ու առաջնահերթությունները:

Միաժամանակ Եվրոպայի Խորհրդի անդամ մի շարք երկրներում դատախազություններն օժտված են քրեական քաղաքականության իրականացման կոնկրետ լիազորությամբ:

Քանի որ ՀՀ դատախազության քրեական հետապնդման հարուցման լիազորությունը հայեցողական (դիսկրեցիոն) է, եւ դատախազն է ի վերջո որոշում` տվյալ արարքի համար անձին հարկ է քրեական պատասխանատվության ու պատժի ենթարկել, թե` ոչ, մեղադրանքը դատարանում պաշտպանելիս կոնկրետ պատժատեսակ ու պատժաչափ է միջնորդում, ուրեմն` կարելի է որոշ վերապահումներով պնդել, որ դատախազությունն անհատի մակարդակում փաստացի քրեական  (պատժողական) քաղաքականութուն է իրականացնում կամ նպաստում այդ քաղաքականության մշակմանն ու իրականացմանը:

Կարծում ենք, արդարացված ու նպատակահարմար կլիներ դատախազությանն օժտել քրեական քաղաքականության իրականացման ընդհանուր լիազորությամբ, որն առավել կընդգծեր նրա որոշիչ դերը իրավապահ մարմինների համակարգում եւ կամրագրեր այդ պետական մարմնի պատասխանատվությունը երկրում առկա հանցավորության վիճակի, կոնկրետ հանցատեսակների համար պատժողական պրակտիկայի ընտրության ու սահմանման համար: 

ԳԼՈՒԽ  3-ՐԴ. ԻՐԱՎԱՊԱՀ ՈՒ ՆԱԽԱՔՆՆԱԿԱՆ ՄԱՐՄԻՆՆԵՐԻ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԱՅԻՆ ՈՒ ՖՈՒՆԿՑԻՈՆԱԼ ԲԱՐԵՓՈԽՈՒՄՆԵՐ

& 1.ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԱՅԻՆ ԵՎ ՆԵՐՀԱՄԱԿԱՐԳԱՅԻՆ ԲԱՐԵՓՈԽՈՒՄՆԵՐ ՀՀ ԴԱՏԱԽԱԶՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ

ՀՀ դատախազությունն լուրջ կառուցվածքային փոփոխությունների կարիք ունի իր սահմանադրական լիազորությունների արդյունավետ իրականացման տեսանկյունից. 

ա) ՀՀ դատախազությունն այսօր նման է շերեփուկի, որի վտիտ մարմնի ու վերջույթների վրա ահռելի մեծ գլուխ է ծանրացած: Նրա մարզային ու համայնքային սակավահաստիք կառույցների վրա ծանրացած են գլխավոր դատախազության գերուռճացված վարչություններն ու բաժինները` վերահսկողական անհատնում լիազորություններով ու պահանջներով: Վիճակը շտկելու համար ՀՀ գլխավոր դատախազությունում հաստիքային լուրջ բեռնաթափում պետք է իրականացնել: Կարելի է կրճատել այս կառույցի հաստիքների մինչեւ 1/3-ը ու դրանք հատկացնել դատախազության տարածքային` մարզային ու համայնքային կառույցներին: Հաստիքների նման վերաբաշխումը ոչ միայն կնպաստի դատախազության տարածքային մարմինների նկատմամբ «վերահսկողների» , տեղեկանքներ ու հաշվետվություններ պահանջողների բանակի էական կրճատմանը, այլեւ տեղերում կավելացնի դատախազի պրակտիկ լիազորություններ իրականացնող աշխատակիցների թիվը, կթեթեւացնի դատախազների ծանրաբեռնվածությունը մարզային եւ համայնքային դատախազություններում, կբարելավի նրանց աշխատանքի որակը:

բ ) ՀՀ դատախազությունում պետք է շտկել նրա որոշ կառույցների եռաստիճան-երկաստիճան ենթակայության շփոթը: Դատախազության գործող օրենքի համաձայն, մարզային դատախազները (դատախազությունները) ՀՀ գլխավոր դատախազի ու նրա տեղակալների անմիջական ենթակայության տակ են, մինչդեռ Երեւան քաղաքի համայնքների դատախազները (դատախազությունները) ունեն եռաստիճան ենթակայություն: Նրանց համար վերադաս են թե’ Երեւան քաղաքի դատախազը, թե’ գլխավոր դատախազի տեղակալն ու ՀՀ գլխավոր դատախազը: Ահա ենթակայության այս անհավասար համակարգն է, որ անհրաժեշտ է վերացնել: Խնդրի լուծում ենք համարում Երեւան քաղաքում մեկ համայնքային դատախազության ձեւավորումը, քանի որ Երեւանը, ըստ սահմանադրական փոփոխությունների, այսօր համայնք է: Ներկայումս գործող համայնքային դատախազությունները կվերակազմավորվեն որպես Երեւանի համայնքային դատախազության տարածքային կառույցներ եւ կհամակարգվեն Երեւանի դատախազի տեղակալների կողմից: Դրանով, ի վերջո, դատախազությունում կհաստատվի վերադաս-ստորադաս հարաբերության միատեսակ սխեմա, մոդել, եւ Երեւան քաղաքի դատախազությունը կդադարի որպես «կույր աղիք» հանդես գալ: 

գ) Վերակազմավորման ու վերանայման կարիք ունի ՀՀ գլխավոր դատախազության վարչությունների ու առանձին բաժինների պետերի, դրանցում գործող դատախազների ու համայնքային, մարզային դատախազների (դատախազությունների) փոխհարաբերության խնդիրը: 1995 թ. Սահմանադրության, դրա հիման վրա ընդունված ՀՀ դատախազության մասին ՀՀ օրենքի համաձայն, ՀՀ դատախազության կենտրոնական ապարատի վարչությունների, բաժինների պետերը (դրանցում գործող դատախազները) իրավացիորեն դադարեցին հանդես գալ որպես վերադասներ` ՀՀ դատախազության տարածքային կառույցները ղեկավարող դատախազների եւ այդ կառույցներում գործող դատախազների նկատմամբ: Այս սկզբունքը արդարացիորեն պահպանվեց նաեւ 2007 թ. ընդունված «Դատախազության մասին» ՀՀ նոր օրենքով:

Այսօր ՀՀ գլխավոր դատախազության վարչություններն ու բաժինները գլխավորող ու նրանցում գործող դատախազները ՀՀ գլխավոր դատախազի ու նրա տեղակալների, դատախազության տարածքային մարմինների գործունեության վերահսկողության լծակներ, գործիքներ են: Դրանից զատ, նրանք հետաքննության ու նախաքննության կենտրոնական մարմինների վարույթներում քննվող գործերով դատախազական  կոնկրետ լիազորություններ իրականացնող կառույցներ, դատախազներ են: Այդ վարչությունների ու բաժինների պետերը, «Դատախազության մասին» օրենքի հոդ. 31-ի համաձայն, նույնիսկ այդ վարչություններում ու բաժիններում գործող դատախազների վերադասը չեն համարվում, հետեւաբար` նրանց դատավարական  ցուցում եւ հանձնարարական տալու լիազորություն չունեն, ինչպես նաեւ` չունեն լիազորություն վերացնելու նրանց անհիմն ու ապօրինի որոշումներն ու դատախազական այլ ակտերը: Այդ պաշտոնյաները նման լիազորություններից զրկված են նաեւ դատախազության տարածքային մարմինների հետ ունեցած հարաբերություններում:

Այս խնդրի կարգավորման նպատակով առաջարկում ենք հետեւյալ լուծումը. ՀՀ գլխավոր դատախազի տեղակալները միաժամանակ պաշտոնավարեն նաեւ որպես այդ վարչությունների ու բաժինների պետեր: Այս մոտեցման դեպքում, վերը նշված բոլոր խնդիրները չեզոքանում են, քանի որ գլխավոր դատախազի տեղակալը վերադաս է իր համակարգման ոլորտում գործող բոլոր դատախազների նկատմամբ, հետեւաբար` օժտված է դատախազական ու դատավարական լիարժեք բոլոր լիազորություններով: Գլխավոր դատախազության ֆունկցիոնալ հիմնական 5-6 վարչություններն ու բաժինները հանգիստ կարելի է բաժանել գլխավոր դատախազի երեք տեղակալների միջեւ:

  Ինչ վերաբերում է ՀՀ զինվորական դատախազությանը, ապա կայազորային (տարածքային) կառույցների ղեկավարների` դատախազների վերադասը, դատախազության այդ մասնագիտացված կառույցում, միայն ՀՀ զինվորական դատախազն է, եւ վերը նշված հակասություններն ու շփոթներն այստեղ չեն առաջանում կամ դրանց դրսեւորումները շատ թույլ են ու ոչ էական:

դ) Հաջորդ խնդիրը դատախազների դատավարական ու դատախազական լիազորությունների անկաշկանդ ու ինքնուրույն իրականացումն է, այսինքն` դատախազների ինքնուրույնության իրավական, կազմակերպչական, նյութական, սոցիալական երաշխիքների մեծացումը: Այս խնդիրը Եվրոպայի Խորհրդի նախարարների կոմիտեի վերը հիշատակված հանձնարարականի ուղղակի պահանջ է: Եթե նյութական, սոցիալական լրացուցիչ երաշխիքների նախատեսումն էապես կախված է երկրի սոցիալ-տնտեսական վիճակից, ապա իրավական երաշխիքների խնդիրն այլ է:

  Դատախազների ֆունկցիոնալ ինքնուրույնության ապահովումը զուգակցվում է այդ կառույցի միասնականության սկզբունքի հետ, ըստ որի` վերադաս դատախազի ցուցումները պարտադիր են ստորադաս դատախազի համար: Կարծում ենք, դատախազի դատավարական ինքնուրույնության հռչակումներն ու իր կարծիքով անհիմն ցուցումների չկատարման սահմանված դրույթները («Դատախազության մասին» ՀՀ օրենքի հոդ. 6, հոդ. 25, 4-րդ մաս, հոդ. 26, 1-ին մաս) բավարար չեն: Վերադաս դատախազի ցուցումի հետ համաձայն չլինելու դեպքում, հատկապես երբ այդ ցուցումը վերաբերում է արարքի որակմանն ու մեղադրանքի ծավալին, քրեական հետապնդման շարունակմանն ու դադարեցմանը, մեղադրանքից հրաժարվելուն, անձին որպես մեղադրյալ ներգրավելուն, կալանքը որպես խափանման միջոց ընտրելուն, դատախազը ոչ միայն պետք է հրաժարվի իր կարծիքով անհիմն ցուցումը կատարելուց, այլեւ իրավունք պետք է ունենա դա բողոքարկելու ՀՀ գլխավոր դատախազին: Գլխավոր դատախազի կողմից վերադաս-ստորադաս դատախազների վեճը լուծելուց հետո միայն պետք է որոշվի այդ ցուցումի կատարման կամ չկատարման հարցը:  

2.ՔՆՆՉԱԿԱՆ ԱՊԱՐԱՏԻ (ՄԱՐՄՆԻ) ՄԻԱՍՆԱԿԱՆԱՑՈՒՄ ԵՎ ՆԵՐՔԻՆ ՄԱՍՆԱԳԻՏԱՑՄԱՆ ԱՊԱՀՈՎՈՒՄ

2005 թ. սահմանադրական փոփոխությունների արդյունքում ՀՀ դատախազությունը զրկվեց նախաքննություն կատարելու լիազորությունից կամ այլ կերպ ասած` դատախազությունից դուրս բերվեց քննչական ապարատը:

Օրենսդրական այս փոփոխությամբ լուծվեց իրավունքի տեսության մեջ ու պրակտիկայում տասնամյակներ վիճարկվող այն հարցը,  թե ինչպես կարելի է նախաքննության օրինականության նկատմամբ հսկողություն իրականացնող պետական մարմնին լիազորել այդ հսկողությունն իրականացնել նաեւ իր կառույցի ներսում, եւ որքանով այդ հսկողությունը կարող է օբյեկտիվ լինել: Այս սկզբունքային խնդրից բացի, դատախազության նախաքննության իրականացման լիազորությունը ծնում էր հավելյալ այլ հարցեր եւս. 1. չէր ապահովում դատախազական հսկողության հավասարաչափ պահանջկոտություն` դատախազության եւ այլ նախաքննական մարմինների քննիչների նկատմամբ (ոստիկանություն, անվտանգություն), 2. դատախազության քննչական ապարատը վարույթ էր ընդունում միայն այնպիսի գործեր, որոնք «շահավետ» են եւ ապահովում են նախաքննական բարվոք ցուցանիշներ, 3. դատախազության քննիչը հսկող դատախազի հետ ունեցած ծառայողական հարաբերությունների հետեւանքով արտոնյալ պայմանների մեջ էր գտնվում նախաքննական այլ մարմինների քննիչի համեմատ եւ այլն:

Այնպես որ, օրենսդրորեն քննչական ապարատի դուրսբերումը դատախազությունից` սպասված եւ ճիշտ քայլ էր, սակայն իրավական առումով ճիշտ ու անխոցելի այս որոշմանը հաջորդեցին իրավական ու կազմակերպական մինչեւ վերջ չհաշվարկած մի շարք քայլեր, որոնք չնպաստեցին նախաքննության նկատմամբ դատախազական հսկողության արդյունավետության եւ օբյեկտիվության բարելավմանը: Քրեա-դատավարական այդ կարեւոր գործառույթով օժտեցին ուժային եւ օպերատիվ-հետախուզական լիազորություններ ունեցող մի քանի հզոր գերատեսչություններ: Գործող նախաքննական գերատեսչական մարմիններին` ոստիկանություն, անվտանգություն, ավելացան նորերը` հարկային, մաքսային մարմինների, պաշտպանության նախարարության քննչական ծառայությունները: Ինչպես ցույց տվեց հետագա պրակտիկան, այդ մարմիններում կատարվող նախաքննության օրինականության նկատմամբ իրականացվող դատախազական հսկողությունը մի կողմից դարձավ զգուշավոր ու երկչոտ, մյուս կողմից` միասնական դատավարական խնդիր լուծող քննչական մարմինները պարտադրված բնակեցվեցին գերատեսչական բազմահարկերում` ակամայից ենթարկվելով վերջիններիս ծառայողական, գերատեսչական շահերին ու հավակնություններին: Մինչ կատարումը` դատախազական հսկողության ցանկացած ցուցում ու հանձնարարական այսօր անցնում են գերատեսչական «գրաքննություն», այնուհետեւ միայն` ընդունվում կատարման, կամ էլ` կատարման նմանակում է բեմադրվում:

Այս գործընթացում տուժողը նախաքննությունն է, նրա օբյեկտիվությունը, բազմակողմանիությունն ու ամբողջականությունը, իսկ այս ամենի հետեւանքով` ՀՀ քաղաքացին, նրա սահմանադրական իրավունքներն ու ազատությունները:

Նորաստեղծ նախաքննական մարմինների թվում հատուկ հիշատակման է արժանի Հատուկ քննչական ծառայությունը: Այս ծառայության նախատիպերը հաջողությամբ գործում են Եվրոպական ու Մերձբալթյան երկրներում, հատկապես այն պետություններում, որտեղ դատախազությունը զրկված է քրեական հետապնդման իրականացման (նախաքննություն) լիազորությունից, եւ որտեղ արդիական է պետական բարձրաստիճան պաշտոնյաների կողմից կատարվող հանցագործությունների, կոռուպցիայի դեմ մղվող պայքարը: Հայաստանյան քննչական ծառայությունն այդ տեսանկյունից հատկապես մոտ է լիտվական կառույցի տարբերակին: Հետեւաբար, նման նախաքննական մարմնի ստեղծումը օբյեկտիվորեն հիմնավորված եւ իրավական առումով արդարացված էր եւ, ըստ էության, պետք է դառնար նաեւ հանրապետությունում գործող նախաքննական մարմինների համար էտալոն, ծանրագույն գործերով` պետական կոռուպցիա, փողերի լվացում, հանցավոր խմբերի ու համագործակցությունների կողմից կատարվող հանցագործություններ, քննչական տակտիկայի ու մեթոդիկայի մշակման ու տարածման, քննչական կադրերի պրակտիկ վերապատրաստման կենտրոն: Մինչդեռ, Հատուկ քննչական ծառայությունը ձեւավորվեց ՀՀ գլխավոր դատախազության քննչական վարչության ոչ միայն կադրային հենքի, այլեւ այդ վարչության վատագույն ավանդույթների հիման վրա: Քննչական վարչության հատկապես կարեւորագույն գործերով այն քննիչները, ում չհաջողվեց տարածքային դատախազներ ու գլխավոր դատախազության վարչությունների պետեր նշանակվել, վերանշանակումներ ստացան նույն ծառայությունում` չփոխելով անգամ աշխատասենյակները: ՀՀ գլխավոր դատախազի առաջարկով` ՀՔԾ-ի պետ նշանակվեց նույն քննչական վարչության նախկին պետը:

Բացի ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքով նախատեսված քննչական ենթակայության գործերից, ՀՀ գլխավոր դատախազն իրավունք ստացավ ցանկացած գործ վերցնել որեւէ քննչական մարմնի վարույթից եւ նախաքննության հետագա կատարումը հանձնարարել ՀՔԾ-ին: Փաստորեն, ՀՔԾ-ն շարունակեց գործել որպես ՀՀ գլխավոր դատախազության քննչական վարչություն` իր ունեցած նախկին բոլոր լիազորություններով հանդերձ:

Նորաստեղծ քննչական ծառայությունն իր էությունն ու իրական դեմքը ցույց տվեց հատկապես «մարտի 1-ի» գործով. իշխանությունը բռնազավթած վարչախմբի հրահանգով հարյուրավոր անմեղ մարդկանց ձերբակալեց, կեղծ ու շինծու մեղադրանքներ առաջադրեց, Քրեական օրենսգրքի նորմերն ու դրույթները մեկնաբանեց կամային ու տարածական, զանգվածաբար ոտնահարեց ՀՀ քաղաքացիների սահմանադրական ու դատավարական կարեւորագույն իրավունքներն ու ազատությունները, մեղադրանքի արհեստական ու կեղծ ապացույցների հիման վրա հարյուրավոր անմեղ մարդկանց իր իսկ կողմից մոգոնած մեղադրանքներով դատի տվեց:

Ծառայության պատասխանատուները կատարեցին արդարադատության դեմ ուղղված ծանրագույն հանցագործություններ` ՀՀ գլխավոր դատախազի ու նրա կողմից լիազորված դատախազների ղեկավարությամբ ու մասնակցությամբ:

Կարճ ժամանակահատվածում ՀՔԾ-ն գլխովին վարկաբեկվեց եւ հանրային գիտակցության մեջ ամրապնդվեց որպես կեղծիքի, ապօրինության, իշխանազանցության ու իշխանության չարաշահման, քրեական ապօրինի հետապնդումների ծրագրերի մշակման ու իրականացման գլխավոր մարմին: «Մարտի 1-ի» գործով նախաքննության այլ մարմիններից քննչական խումբ գործուղված մի քանի տասնյակ երիտասարդ քննիչներ կեղծիքի ու ապօրինությունների այնպիսի դպրոց ավարտեցին, որ դրա հետեւանքները նախաքննական մարմինները դեռ երկար տարիներ «կվայելեն»:

Հետեւություն: Թեեւ նախաքննության մարմինների ՀՀ-ում գործող բազմասուբյեկտ համակարգը նպաստում է քննչական ապարատների մասնագիտական հմտությունների խորացմանը` քննչական ենթակայության իրենց ոլորտներում, սակայն բոլորովին արդարացված չէ թե’ նախաքննության արդյունավետության, թե’ դատախազական գործուն հսկողության եւ այդ հսկողության արդյունավետության առումով: Հսկող դատախազ-քննիչ ամենօրյա հարաբերության մեջ աներեւույթ ներկա է պետական կառավարման լիազոր մարմինը` իր հզոր գերատեսչական լծակներով, քննիչի, նրա ծառայողական ապագայի վրա ունեցած անսահմանափակ հնարավորություններով:

Նախաքննական մարմինների գործունեության ու փորձի մեր ուսումնասիրությունները, նախաքննական մարմինների տարբեր համակարգերի դրական եւ թերի կողմերի համադրումներն ու վերլուծությունները մեզ հանգեցրել են նախաքննական մեկ միասնական ու ինքնուրույն կառույցի ձեւավորման գաղափարին: Մեր կարծիքով, միասնական նախաքննական մարմնի ստեղծումը մեծապես կսահմանափակի գերատեսչական բոլոր ազդեցությունները մինչդատական վարույթի այդ կարեւորագույն փուլի նկատմամբ եւ բարենպաստ պայմաններ կստեղծի նախաքննության օրինականության նկատմամբ իրականացվող դատախազական հսկողության համար:

Մեկ միասնական նախաքննական մարմնի շրջանակում ոչ միայն հնարավոր, այլեւ անհրաժեշտ ենք համարում մասնագիտացված ստորաբաժանումների ձեւավորումը` մաքսային, հարկային հանցանքներով նախաքննություն իրականացնող ստորաբաժանում, զինվորական հանցագործությունների գործերով քննչական ստորաբաժանում, բարձրաստիճան պաշտոնյաների, կազմակերպված հանցագործությունների գործերով քննչական ստորաբաժանումներ եւ այլն:

Միասնական նախաքննական մարմնին բավարար ինքնուրույնություն ու պետական կարգավիճակ ապահովելու նպատակով` նրա ղեկավարին կարող է նշանակել ՀՀ նախագահը` ՀՀ վարչապետի կամ ՀՀ գլխավոր դատախազի առաջարկով: Մնացած բոլոր պաշտոններին` սկսած քննչական մարմնի ղեկավարի տեղակալներից, կարող է նշանակել քննչական մարմնի ղեկավարը:

Միասնական նախաքննական մարմնի գոյությանը զուգահեռ, պաշտպանում ենք մեծաթիվ գերատեսչական հետաքննական մարմիններ ունենալու սկզբունքը: Հետաքննության մարմինների բազմաթիվությունը, գործուն դատախազական հսկողության պայմաններում (հետաքննության մարմին-հսկող դատախազ հարաբերությունների մասին տես քր. դատ բաժինը), նպաստելու է հետաքննության խնդիրների արդյունավետ իրականացմանը:     

3.ՀՀ ՈՍՏԻԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԻ ՈՒ ԼԻԱԶՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՎԵՐԱՆԱՅՈՒՄ

Չնայած վերջին 10-12 տարիներին իրականացրած կառուցվածքային ու օրենսդրական փոփոխություններին, ՀՀ ոստիկանությունը մեծապես պահպանել է սովետական միլիցիային ու ներքին գործերի նախարարությանը բնորոշ քաղաքական հալածանքի վատագույն ավանդույթները: ՀՀ ներքին գործերի նախարարությունից ՀՀ կառավարությանն առընթեր ՀՀ ոստիկանության վերջին տարիներին իրականացված վերակազմավորումը, ըստ այդ նախագծի ջատագովների, իբր պետք է նպաստեր ոստիկանության վրա իշխող քաղաքական ուժերի ազդեցությունների նվազմանն ու այդ կառույցի պրոֆեսիոնալիզմի ամրապնդմանը: Իրականում ոստիկանությունը հանվեց թե կառավարության վերահսկողությունից եւ թե ԱԺ-ի ունեցած, թեկուզեւ ձեւական, ազդեցություններից եւ ամբողջությամբ հայտնվեց ՀՀ նախագահի բացարձակ ու միանձնյա իշխանության ներքո:

ՀՀ ոստիկանությունն այսօր էլ ծանրաբեռնված է հասարակության ու նրա անդամների վարքի նկատմամբ տոտալ վերահսկման կառույցներով ու լիազորություններով: 2008 թ. նախագահական ընտրությունների նախօրյակին ու դրան հաջորդող քաղաքական իրադարձություններում ընդդիմության դեմ ՀՀ ոստիկանությունը լիարժեք ցուցադրեց իր` վարչախմբի ձեռքում որպես քաղաքական մահակի ֆունկցիոնալ հնարավորությունների ողջ զինանոցը:

   Ոստիկանությունում նախատեսվող կառուցվածքային, ֆունկցիոնալ ու օրենսդրական բարեփոխումները պետք է կոչված լինեն ոչ միայն նպաստելու պետական այս կարեւոր մարմնի հիմնական խնդիրների առավել արդյունավետ լուծմանը, այլեւ նպատակ հետապնդեն բացառել ոստիկանությունը քաղաքական նպատակներով, շարժառիթներով գործադրելու որեւէ հնարավորություն:

   Այս նպատակին կարելի է հասնել երկու ճանապարհով.

Ա) Ոստիկանությունը պետք է բեռնաթափել իրեն ոչ հատուկ պարտականություններից ու ֆունկցիաներից:

Բ) Ոստիկանության ու ոստիկանի գործողությունները խստագույնս օրենսդրորեն սահմանել ու կանոնակարգել` նրանց գործունեության բոլոր ոլորտներում:

Ոստիկանությունը գլխավոր պատասխանատուն է հանցավորության դեմ պետության մղած պայքարում: Նա կոչված է խափանել նախապատրաստվող հանցագործությունները եւ բացահայտել արդեն իսկ կատարվածները: Իր այս հիմնական առաքելության իրականացման համար ոստիկանությունը պետք է օժտված լինի օրենսդրական անհրաժեշտ լիազորություններով, կազմակերպչական ու տեխնիկական բավարար հնարավորություններով: Շարադրվածից հետեւում է, որ ոստիկանությունը նախեւառաջ ու գլխավորապես քրեական ոստիկանություն է:

  Խնդիրը այս տեսանկյունից դիտարկելիս ակնհայտ է դառնում, որ ՀՀ ոստիկանությունից պետք է օտարվեն հասարակական կարգի պահպանության ու կանխարգելման (պրոֆիլակտիկա) ֆունկցիա իրականացնող բոլոր կառույցները: Դրանք են` պարեկապահակային ծառայություն իրականացնող կառույցները, թաղային ոստիկանների ծառայությունն ու անչափահասների տեսչությունը, ճանապարհային ոստիկանությունն ու պահակային վարչությունը: Վերեւում առաջարկել էինք ոստիկանությունից հանել նաեւ քննչական ապարատը:

   Կարծում ենք, այս կառույցները, որպես տեղական (մունիցիպալ) ոստիկանության կառույցներ, պետք է հանձնվեն քաղաքապետարանների ու համայնքային իշխանությունների ենթակայությանը: Իհարկե, այդ հանձնումը պետք է տեղի ունենա աստիճանաբար, ծրագրավորված: Այսպիսի տարանջատումը մասնագիտացված ոստիկանությանը կազատի իրեն ոչ հատուկ պարտականությունների կատարումից, որով  հնարավորություն կտա լիարժեք զբաղվել իր հիմնական` քրեական հանցագործությունների դեմ պայքարի գործառույթով: Դրանից բացի, նման բաժանումը կավելացնի նաեւ տեղական ինքնակառավարման մարմինների դերն ու պատասխանատվությունը հասարակական կարգի, քաղաքացիների իրավունքների ու ազատությունների պաշտպանության ոլորտում: Պրոֆեսիոնալ ոստիկանության եւ հասարակական կարգի պահպանություն իրականացնող միլիցիայի (շերիֆի)  զուգահեռ գոյությունը աշխարհում բավականին ընդունված եւ տարածված մոդել է: Հարկ է նշել, որ ԵԱՀԿ-ն աջակցում է ՀՀ ոստիկանությանը համայնքային ոստիկանության ստորաբաժանումների ստեղծման գործում, եւ ՀՀ կառավարությունը դեռեւս 2010 թ. մարտին հաստատել է ԵԱՀԿ աջակցությամբ կազմված ՀՀ ոստիկանության բարեփոխումների ծրագիրը:

      Մունիցիպալ կամ համայնքային ոստիկանության ղեկավարների ընտրության (նշանակման) իրավունքը կարելի է վերապահել համայնքների ավագանիներին` համայնքի ղեկավարի ներկայացմամբ: Մունիցիպալ (տեղական) ոստիկանության մասին օրենքով կկարգավորվի թե այս մարմինների կազմավորման, ծառայության կրման, առաջխաղացման եւ թե վերջինիս լիազորությունները հասարակական կարգի, քաղաքացիների իրավունքների ու ազատությունների պահպանության առանձին ոլորտներում:

Ոստիկանության համակարգի նկատմամբ քաղաքացիական վերահսկողություն սահմանելու անհրաժեշտությունից ելնելով` մոտ ապագայում պարտադրված ենք լինելու վերադառնալ ներքին գործերի նախարարության վերստեղծման գաղափարին: Հայաստանից դա է պահանջում նաեւ ԵԽԽՎ վերջին` 1837 բանաձեւը:

                                     ՎԵՐՋԱԲԱՆ

Դատա-իրավական բարեփոխումների սույն հայեցակարգը չի հավակնում ընդգրկել ՀՀ իրավապահ մարմինների ու դատական համակարգի բարեփոխման կարիք ունեցող հարցերի ողջ շրջանակը, նյութական ու դատավարական օրենսդրությունների բարեկարգման ու կատարելագործման բոլոր խնդիրները:

Հայեցակարգը մեծապես սահմանափակված է քրեական արդարադատության ոլորտում դատավարական դերակատարում ունեցող պետական մարմինների, նրանց գործունեության նյութական ու դատավարական օրենսդրությունների բարեփոխումների վերաբերյալ մեր մոտեցումներով: Միաժամանակ, անկախ ու մրցակցային դատարանին ու դատավարությանը, կողմերի դատավարական դերին ու նշանակությանը, վերաքննիչ ու վճռաբեկ վարույթներին նվիրված առաջարկություն-դրույթները, մեր կարծիքով, հավասարապես կիրառելի են թե’ քաղաքացիական, թե’ տնտեսական ու վարչական վարույթների համար:

Դատական համակարգում առաջարկվող կառուցվածքային ու դատավարական բարեփոխումների ներկայացված առաջարկները, ինչ խոսք, վերաբերում են պետական դատական համակարգին, ինչը դույզն-ինչ չի բացառում, որ Հայաստանում ստեղծվելու ու գործելու են մասնավոր, ոչ պետական միջնորդ ու առեւտրային դատարաններ: Մեր կարծիքով, մասնավոր, առեւտրային բիզնես ոլորտում օրենսդրությունը պետք է զարգանա միջնորդ դատարանների խրախուսման ճանապարհով: Ավելին, պետությունը պետք է ճանաչի եւ ի կատարումն ընդունի այդ դատարանների վճիռներն ու այլ ակտերը:

Հայեցակարգում որոշ իրավապահ մարմիններ մատուցված են կառուցվածքային ու ֆունկցիոնալ բարեփոխումների առավել մանրամասն ու դետալացված առաջարկություններով, քան մյուսները: Քրեական դատավարության, դատախազության մասին օրենսդրությունների եւ, ասենք, քրեական նոր օրենսգրքի բարեփոխումներին նվիրված առաջարկությունները ներկայացված չեն մասնագիտական հետազոտման ու վերլուծության հավասարազոր խորությամբ ու բծախնդրությամբ: Ելնելով նյութի շարադրման անհրաժեշտության եւ կարեւորության մեր գնահատականներից` դրանց մի մասը կրում է խիստ ընդհանուր, հայեցակարգային բնույթ, մյուսները առավել մշակված ու շարադրված են` ընդհուպ օրենսդրական դրույթի մակարդակի:

Հայեցակարգը գիտակցաբար շրջանցել է սահմանադրական արդարադատության բարեփոխման խնդիրը ամենեւին էլ ոչ այն պատճառով, որ այդ ոլորտում ամեն ինչ կարգին է, եւ Սահմանադրական դատարանն ու դատավարությունը արմատական վերանայման կարիք չունեն: Պարզապես սահմանադրական արդարադատության խնդիրը համարել ենք քննարկման արժանի ինքնուրույն նյութ ու առարկա, որը ընդհանուր քիչ աղերսներ ունի արդարադատության բուն ոլորտի հետ:

Շնորհակալ ենք բոլոր այն մասնագետ իրավաբաններին` տեսաբաններին ու պրակտիկներին, բոլոր այն անձանց, ովքեր իրենց առաջարկություններով, դիտողություններով նպաստել են հայեցակարգի բարելավմանը: 

Ընդգծենք նաեւ, որ սա դոգմա չէ եւ ենթակա է անվերջ լրամշակման ու կատարելագործման:

ԴԱՏԱ-ԻՐԱՎԱԿԱՆ ԲԱՐԵՓՈԽՈՒՄՆԵՐԻ ՀԱՅԵՑԱԿԱՐԳ-ԾՐԱԳԻՐ

ՆԱԽԱԲԱՆ

ԳԼՈՒԽ 1-ԻՆ. ԱՐԴԱՐԱԴԱՏՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ՎԻՃԱԿԸ, ԲԱՐԵՓՈԽՈՒՄՆԵՐԻ ԱՆՀՐԱԺԵՇՏՈՒԹՅՈՒՆՆ ՈՒ ՈՒՂԻՆԵՐԸ

1. ԴԱՏԱ-ԻՐԱՎԱԿԱՆ ՈՒ ԱՐԴԱՐԱԴԱՏՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ՃԳՆԱԺԱՄԸ 

2. ԴԱՏԱԻՐԱՎԱԿԱՆ ԲԱՐԵՓՈԽՈՒՄՆԵՐԻ ՀՐԱՏԱՊՈՒԹՅՈՒՆՆ ՈՒ ԱՆՀՐԱԺԵՇՏՈՒԹՅՈՒՆԸ

3. ԱՐԴԱՐԱԴԱՏՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳՈՒՄ ՁԵՌՆԱՐԿՎԵԼԻՔ ԱՌԱՋՆԱՀԵՐԹ ՔԱՅԼԵՐ

4. ԱՐԴԱՐԱԴԱՏՈՒԹՅԱՆ ԽՈՐՀՐԴԻ ՎԵՐԱՓՈԽՈՒՄ

5. ԴԱՏԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳՈՒՄ ԱՌԱՋԱՐԿՎՈՂ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԱՅԻՆ ՓՈՓՈԽՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

ԳԼՈՒԽ 2-ՐԴ. ՔՐԵԱԿԱՆ ԱՐԴԱՐԱԴԱՏՈՒԹՅԱՆ ՕՐԵՆՍԴՐՈՒԹՅԱՆ ԲԱՐԵՓՈԽՈՒՄԸ

1. ՔՐԵԱԿԱՆ ԴԱՏԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ՆՈՐ ՕՐԵՆՍԳՐՔԻ ՀԱՅԵՑԱԿԱՐԳԱՅԻՆ ՄՈՏԵՑՈՒՄՆԵՐ

2. ՔՐԵԱԿԱՆ ՕՐԵՆՍԴՐՈՒԹՅԱՆ ԲԱՐԵՓՈԽՄԱՆ ՀԻՄՆԱԿԱՆ ՈՒՂՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ 

3. ԴԱՏԱԽԱԶՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ ՕՐԵՆՔԻ ԲԱՐԵՓՈԽՄԱՆ ՈՒՂԻՆԵՐԸ

ԳԼՈՒԽ  3-ՐԴ. ԻՐԱՎԱՊԱՀ ՈՒ ՆԱԽԱՔՆՆԱԿԱՆ ՄԱՐՄԻՆՆԵՐԻ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԱՅԻՆ ՈՒ ՖՈՒՆԿՑԻՈՆԱԼ ԲԱՐԵՓՈԽՈՒՄՆԵՐ

1.ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԱՅԻՆ ԵՎ ՆԵՐՀԱՄԱԿԱՐԳԱՅԻՆ ԲԱՐԵՓՈԽՈՒՄՆԵՐ ՀՀ ԴԱՏԱԽԱԶՈՒԹՅՈՒՆՈՒՄ

2.ՔՆՆՉԱԿԱՆ ԱՊԱՐԱՏԻ (ՄԱՐՄՆԻ) ՄԻԱՍՆԱԿԱՆԱՑՈՒՄ ԵՎ ՆԵՐՔԻՆ ՄԱՍՆԱԳԻՏԱՑՄԱՆ ԱՊԱՀՈՎՈՒՄ

3.ՀՀ ՈՍՏԻԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔԻ ՈՒ ԼԻԱԶՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՎԵՐԱՆԱՅՈՒՄ

ՎԵՐՋԱԲԱՆ

http://www.anc.am/am/636/                                          21 Մարտ 2012